صندلی خالی کشاورزان در میزگرد تخصصی آب

ميزگرد تخصصي«مديريت محلي آب و نقش نهادهاي خود‌کنترل‌کننده» با‌هدف مشخص شدن ابعاد راهبردي بحران آب و تقويت گفتمان‌سازي براي سياست‌گذاري راهبردي در اين حوزه، روز دوشنبه (6 بهمن) در دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه تهران برگزار شد. در اين نشست، پرويز پيران، جامعه‌شناس و پژوهشگر، عباس سعيدي، استاد برنامه‌ريزي روستايي، جواد ميبدي، مديرکل نظام‌هاي بهره‌برداري و حفاظت آب وزارت نيرو، کاوه معصومي، تحليلگر مسائل اجتماعي حوزه آب از شرکت مهاب قدس و ‌هادي خانيکي، ریيس انجمن مطالعات فرهنگي و ارتباطات، سخنراني کردند.

مسئولان و برگزارکنندگان اين ميزگرد، اهداف خود را از اين نشست در قالب سه پرسش؛ در سطح محلي چه گزينه‌هاي نهادي براي مديريت وکنترل بهره‌برداري از منابع طبيعي مشترک وجود دارد؟ منظور از نهاد‌هاي خودکنترل‌کننده در مديريت محلي آب چيست و چگونه تشکل‌هاي آب بران مي‌توانند توانايي کنترل و صيانت از منابع آب مشترک را داشته باشند، مطرح کردند و موضوعات را به بحث گذاشتند.

مدرنيزاسيون منابع آب کشور مناسب نبود

پرويز پيران، مدرنيزاسيون را يکي از مسائلي دانست که بر مديريت آب در دهه‌هاي اخير تاثيرگذار بوده است. وي مدرنيزاسيون را به خواب پيش از به هوش آمدن فردي که در کما به‌سر مي‌برد، تشبيه و اظهار کرد: اين فرد مي‌خواهد به دنياي جديد برسد و «مشارکت» يکي از بخش‌هاي آن است. در مدرنيزاسيون چند رويکرد شکل مي‌گيرد يا بايد سرتاسر آن را بپذيريم و چشم بسته و حداکثري اجرا کنيم. اين يک قطب است و قطب ديگر آن که مدرنيزاسيون را فاجعه بار مي‌داند و اصلا آن را نمي‌پذيرد.

اين پژوهشگر اجتماعي ادامه داد: نگاه ديگري نيز وجود دارد که مي‌توان درصدهايي از دو رويکرد را ترکيب کرد و در ظرف مورد نظر ريخت. رويکرد ما در مدرنيزاسيون تاکنون به گونه‌اي بوده که هيچ يک از آنها را به درستي اجرا نکرده‌ايم.

مشارکت ترانسفور قدرت

وي با اشاره به رويکردها در مديريت منابع آب کشور، گفت: در حالي که برخي از کارشناسان در سال 1367 بزرگ‌ترين نياز کشور را مديريت منابع آب اعلام کردند اما هيچ اتفاقي در کشور نيفتاد و مسئولان وقت توجهي به اين موضوع نکردند. در سال 71 همان کارشناسان زينهار دادند که در درازاي تاريخ حکومت‌هايي در ايران ماندگار شدند که مديريت آب را محور اصلي قرار دادند، بنابراين بايد به فکر آب بود. همين افراد باز تنها پروژه حياتي کشور را طرح جامع آب و فاضلاب اعلام کردند اما هيچ اتفاقي نيفتاد و کسي کاري در اين زمينه انجام نداد.

پيران، همچنين با انتقاد از اخباري که حاکي از مشارکت‌هاي عمومي در اين زمينه‌هاست، اظهار کرد: عده‌اي پرچمي برافراشته اند که مشارکت در کشور عالي است و تعاوني‌ها و مشارکت‌هاي دستوري را مصداق اين مشارکت‌ها مي‌دانند. وقتي دولت حاضر نيست سر سوزني از قدرت را انتقال دهد چگونه مي‌توان از يک جامعه مشارکتي دم زد؟!

وي مشارکت را ترانسفور قدرت برشمرد و افزود: بايد برخي از مفاهيم را سر جاي اصلي‌شان قرار دهيم و در به‌کارگیری مفاهیم دقت کنیم. چطور مردم در حوادثي مانند زلزله و سيل نگران مي‌شوند و مشارکت عمومي به اندازه‌اي مي‌رسد که مسئولان اعلام بي‌نيازي مي‌کنند اما در بحران آب اين مشارکت‌ها کمتر ديده مي‌شود؟

تفاوت معاني و مفاهيم از نگاه دولت و دانشگاه

اين جامعه‌شناس و پژوهشگر، ادامه داد: برنامه‌ريزي از بالا به پايين همواره مشکل آفرين بوده و انسان را ناتوان مي‌کند. براي نمونه، در دولت‌هاي گذشته، مسئولان و مهندسان شهري تمام دانش فني‌ومهندسي کشور را به کار گرفتند و خواستند پنج شهر جديد اطراف تهران بسازند اما هيچ کدام شهر نشد. در سوي ديگر مردم بدون دخالت مسئولان و مهندسان و با دست خالي در اطراف تهران حدود 20 شهر ساختند و اين نشان از توانمندي مردم دارد.

وي تصريح کرد: اين مفاهيم از نظر دولت و دانشگاهيان متفاوت است و به همين دليل ما زبان هم را نمي‌فهميم. پيران همچنين از رسانه‌ها خواست که مسائل آب را آگاهانه انتقال دهند هرچند خودش از پاسخ‌گويي به خبرنگاران حاضر در نشست، امتناع کرد.

مشارکت بدون حضور شرکا بي‌معني است

انديشکــده تــدبير آب ايران با همکاري مرکز بررسي‌هاي استراتژيک نهاد رياست‌جمهوري، از مهرماه امسال سلسله نشست‌هايي را در چارچوب«بايد درباره آب گفت‌وگو کنيم» برگزار کرده است. در اين نشست‌ها و ميزگردها، همواره به حکمراني محلي آب و واگذاري بخشي از مديريت منابع آب به مردم و نهادهاي مردم‌نهاد تاکيد مي‌شود.

در اين ميزگرد، عباس سعيدي، استاد برنامه‌ريزي روستايي نيز بازنگري در مفاهيم را لازم دانست و با انتقاد از آمارها و ارقامي که در اين نشست‌ها توسط مسئولان بخش آب اعلام مي‌شود، افزود: مشارکت بدون حضور شرکا، معني ندارد. وقتي از مشارکت سخن مي‌گوييم بايد طرف ديگر يعني شرکا (مردم و کشاورزان) نيز نماينده‌اي در اين نشست‌ها داشته باشند. آنها با واقعيت‌ها سروکار دارند و مي‌توانند فضاي اجتماعي روستاها را ترسيم کنند.

وي در واکنش به بحران آب در کشور تصريح کرد: پرسش من اين است که چرا بايد کار را به جايي برسانيم و بحران درست کنيم و سپس در شرايط بحراني در پي راهکار باشيم؟ اين همه سدهايي که در سه دهه گذشته ساخته شد و پيامدهاي آن خشک شدن درياچه‌ها، تالاب‌ها، رودها و دشت‌هاي کشور بود؛ چرا کسي جلوی آن را نگرفت؟ وقتي به‌ هامون خالي با قايق‌هاي روستاييان در دل کوير شده آن می‌رسیم آيا نبايد بپرسيم که با اين منابع آبي چه کرده‌ايم؟

اصلاحات ارضي، برنامه غلطي که ادامه يافت

سعيدي، از عده‌اي که همچنان گناه و تقصير را به گردن اصلاحات ارضي و برنامه‌هاي 50 سال پيش مي‌اندازند، انتقاد و اظهار کرد: اين اصلاحات ارضي هم که صاحب ندارد و هر کسي که از راه مي‌رسد لگدي به آن مي‌زند. درست است که اصلاحات ارضي يک خطاي بزرگ بود اما ما آن را ادامه داديم.

وي ادامه داد: هنوز ياد نگرفته‌ايم و نمي‌دانيم که در ايران آب و زمين يک عامل توليد است و دو تا نيست. چون مدل‌هاي غربي را اجرا کرده‌ايم بر اساس الگوهاي توسعه‌اي آنها آب و خاک را جدا کرديم، بسياري از مفاهيم مهم و اثرگذار در اين حوزه را از بين برديم و حتي حقابه‌هاي کشاورزان و روستاييان را نيز فراموش کرديم. اکنون بايد بحران را در اين عوامل جست‌وجو و با اقدامات معکوس از ادامه اين بحران جلوگيري کنيم.

اقدامات معکوس نتیجه‌بخش است

ستاد برنامه‌ريزي روستايي، تخريب آب بندها در آلمان را پس از اتحاد دو آلمان، نمونه يکي از اقدامات معکوس در بخش مديريت منابع آب برشمرد و افزود: تعادل محيطي بايد برقرار شود و با استفاده از علم و دانش در جهان حاضر، مي‌توان دست به اقدامات معکوس (تخريب برخي از سدها) زد.

سعيدي، با اشاره به يکي از اهداف اين ميزگرد، اظهار کرد: مديريت محلي آب که يکي از اهداف اين نشست‌هاست، چگونه بايد انجام شود؟ کدام آب را مي‌خواهيم به آب بران واگذار کنيم و روستاييان آن را مديريت کنند؟ جاي دور نرويم، در همين نزديکي دشت ورامين را مثال بزنيم. دشت ورامين از قديمي‌ترين مناطق کشاورزي و باغداري ايران است و تا چند سال پيش بخش زيادي از سبزي و تره‌بار تهران را تامين مي‌کرد اما اکنون ببينيد چه فجايعي در روستاهاي آن به بار آمده است و حقابه‌هاي روستاييان چه شد؟ با اين وضعيت چگونه از آب بران انتظار مشارکت داشته باشيم؟

وي تاکيد کرد: بايد نگاهي به عقب بيندازيم و مسيرهاي غلط را اصلاح کنيم. ايران با داشتن 65 هزار روستا، حتي يک تعاوني توليد فعال ندارد. وقتي سفره‌هاي زير زميني خالي است و در برخي دشت‌ها تا 60 متر افت آب وجود دارد، در چنين شرايطي مي‌خواهيم مشارکت آب بران را شکل دهيم!