توسعه؛ ارمغان گردشگری جامعه‌ بنیاد برای مناطق دورافتاده

گردشگری جامعه بنیاد(community based tourism) نوع جدیدی از گردشگری است که متضمن سطح بالای مشارکت جوامع تحت لوای پایداری در فرآیند توسعه و برنامه‌ریزی گردشگری است. این نوع از گردشگری اغلب در تباین با گردشگری انبوه و بزرگ مقیاسی است که توسط بنگاه‌های اقتصادی غیرمحلی اداره و کنترل می‌شود و در نهایت بهره اقتصادی محدودی برای جامعه میزبان به جای می‌گذارد.

در گردشگری انبوه، جوامع محلی در کارهای سطح پایین و با درآمد ناچیزی به کار گماشته می‌شوند اما در گردشگری جامعه‌بنیاد توسعه گردشگری محلی به صورت خلاقانه توسط افراد و گروه‌های مختلف جامعه میزبان، مالکان کسب‌وکارهای کوچک و انجمن‌های محلی صورت می‌گیرد.

تامین مالی این نوع خاص از گردشگری می‌تواند از منابع مختلفی فراهم شود؛ با این حال یکی از مهم‌ترین منابع تأمین مالی آن صندوق‌ها و بودجه‌های بین‌المللی است. گردشگری جامعه بنیاد با بعضی از اشکال گردشگری بومی ارتباط دارد. گردشگری بومی اشاره به آن دسته از فعالیت‌های گردشگری دارد که مردم بومی به‌طور مستقیم در زمینه توسعه و کنترل آن مشارکت دارند و در این نوع گردشگری، فرهنگ بومی به‌عنوان جاذبه اصلی به گردشگر عرضه می‌شود.

سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که چرا در سال‌های اخیر گردشگری جامعه‌بنیاد در جوامع بومی، مناطق حاشیه‌ای و دور افتاده تا این اندازه مورد توجه قرار گرفته است؟ برآورده ساختن انتظارات اقتصادی مردمان بومی، رهبری و هدایت گردشگری توسط آنها، توانمندسازی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای جوانان و زنان در کنار حفظ و حراست از میراث فرهنگی و طبیعی آنها شاید تنها بخشی از دلایلی است که بر توسعه این نوع خاص از گردشگری در کشور تأکید می‌کند.

وجود چنین ظرفیت‌هایی در کنار نقش پررنگ گردشگری جامعه بنیاد در توسعه اقتصادی و فرهنگی جوامع حاشیه‌ای و دور‌افتاده،  «فرصت امروز» را بر آن داشت تا با مصاحبه با دو تن از کارشناسان این حوزه به معرفی این نوع خاص از گردشگری پرداخته و از مهم‌ترین چالش‌ها و فرصت‌های آن بگوید.

گردشگری جامعه‌بنیاد و تفاوت‌های آن با دیگر انواع گردشگری

افسانه احسانی، رئیس هیأت‌مدیره مؤسسه آوای طبیعت پایدار، نویسنده، مدرس و کارشناس اکوتوریسم در توضیح شکل‌گیری مفهوم گردشگری جامعه بنیاد می‌گوید: پیشنیه این نوع از گردشگری در حقیقت به مبحث اکوتوریسم برمی‌گردد. در اکوتوریسم جلب مشارکت جامعه بومی و ارتقای معیشت در اولویت قرار دارد و با اینکه به‌عنوان یکی از انواع گردشگری مسئولانه بر جنبه‌های حفاظتی منابع طبیعی و ارتقای جامعه بومی تأکید می‌شود اما جامعه بومی عموما به‌عنوان خدمت‌رسان به مشارکت گرفته می‌شوند.

وی ادامه می‌دهد: گردشگری جامعه بنیاد پا را فراتر نهاده و این میزان مشارکت جامعه محلی را کافی نمی‌داند. در حقیقت گردشگری جامعه‌بنیاد بر این بنیان شکل می‌گیرد که جامعه محلی در تمام سطوح تصمیم‌گیری، تصمیم‌سازی، مدیریت، برنامه‌ریزی، مالکیت و... بتواند در فرآیند گردشگری منطقه حضور و مشارکت مستقیم داشته باشد. احسانی اضافه می‌کند: گردشگری اجتماع‌محور بر توسعه و رشد چندبعدی جامعه محلی تأکید دارد و تلاش می‌کند توسعه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و تولید محصولات پایدار برای بازدیدکنندگان به معنای واقعی محقق شود.

جایی برای مشارکت مستقیم مردم محلی

در همین زمینه مینا استقامت، مدیرعامل زیپاک و مدیر پروژه گردشگری جامعه بنیاد ایل قشقایی تیره هیبت لو، در بیان تفاوت این نوع خاص از گردشگری با دیگر انواع آن می‌گوید: گردشگری جامعه‌بنیاد نسبت به سایر انواع گردشگری که از بیرون مدیریت می‌شوند، نیازمند هزینه‌های کمتری است اما منافع آن برای جامعه، مردم محلی و محیط زیست منطقه بیشتر است. حفظ طبیعت و فرهنگ جامعه در کنار حضور مستقیم مردم محلی برای توسعه و مدیریت گردشگری از مهم‌ترین اصول اخلاق گردشگری جامعه بنیاد است.

وی در پاسخ به این سوال که گردشگری جامعه‌بنیاد برای چه مناطقی مناسب است، بیان می‌کند: گردشگری به‌عنوان راهکار اصلی توسعه در سرتاسر ایران می‌تواند به کار گرفته شود. اما منظور از گردشگری آن نوعی است که بتواند بیشترین منافع را به جوامع محلی برساند.

گردشگری جامعه بنیاد می‌تواند به‌عنوان معیشت تکمیلی برای توسعه مناطق دورافتاده و حاشیه‌ای که از توان کمتری برای توسعه اقتصادی برخوردار هستند، استفاده شود. ایجاد چنین منبع معیشتی می‌تواند از میزان وابستگی جوامع محلی به منابع طبیعی پیرامون آنها بکاهد و آنها را از لحاظ اقتصادی تأمین سازد و این نخستین گام در توسعه اقتصادی هر منطقه‌ به شمار می‌آید.

احسانی با اشاره به برخی از مناطقی که گردشگری جامعه بنیاد در آنها تعریف و اجرا شده است، می‌گوید: تعداد پروژه‌هایی که به معنای واقعی بتوان به آنها عنوان گردشگری جامعه بنیاد را نسبت داد بسیار اندک است اما می‌توان از این میان به چندین مقصد نظیر روستاهای قشم، روستای قلعه بالای سمنان و ایل قشقایی تیره هیبت‌لو اشاره کرد که گردشگری جامعه بنیاد در آنها نه به‌طور کامل و 100درصد ولی تا حد قابل قبول محقق شده است.

برخی از این مقاصد که قبلا حتی از گردشگر و زیر‌ساخت‌های مربوط به آن نیز بهره‌مند نبوده‌اند با رعایت اصول توسعه گردشگری جامعه بنیاد و همکاری افراد جامعه توانسته‌اند بسترهای لازم را فراهم سازند و درصد قابل توجهی از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کنند و از منافع اقتصادی‌اش بهره‌مند شوند.

بودجه‌های ملی و بین‌المللی؛ عاملی برای ایجاد انگیزه

استقامت تصریح می‌کند: گردشگری جامعه بنیاد یعنی افراد جامعه جمع شوند و به این توافق برسند که هر کسی به هر اندازه‌ای که امکانات و اعتبار دارد در قالب یک صندوق وسط بگذارد و فعالیت‌های مربوط به گردشگری را با همکاری یکدیگر آغاز کنند.

وی ادامه می‌دهد: اما متأسفانه معمولاً این اتفاق نمی‌افتد زیرا انگیزه آن وجود ندارد. بنابراین برای ایجاد چنین انگیزه‌ای به یک نیروی بیرونی نیاز است. این نیروی بیرونی می‌تواند یک اعتبار ملی، محلی یا بین‌المللی باشد.

مدیرعامل زیپاک در خصوص نهاده‌های سرمایه‌گذاری اولیه مورد نیاز این نوع از گردشگری می‌گوید: گردشگری جامعه بنیاد به نهاده بسیار بالایی احتیاج ندارد. حتی هدف اصلی از اعطای اعتبارات و بودجه‌های بین‌المللی - مانند بودجه 25هزار دلاری صندوق کوچک تسهیلات محیط زیست جهانی  (SGP) متعلق به برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد  (UNDP) که به برخی از پروژه‌های جامعه بنیاد داده می‌شود - ایجاد انگیزه‌ اولیه و تنها کمکی برای آغاز پیمودن چنین مسیری است.

استقامت اضافه می‌کند: SGP استراتژی بسیاری خوبی در اعطای کمک‌های بین‌المللی خود اتخاذ کرده است. این نهاد بین‌المللی معمولا واسطه را نمی‌پذیرد و مستقیماً با خود جامعه محلی قرارداد می‌بندد. سپس موسسات یا سمن‌هایی که قرار است تسهیل‌گری این دست از اقدامات را به عهده گیرند، با جامعه محلی قرارداد می‌بندد. در نتیجه کمک‌های بین‌المللی مستقیماً وارد صندوق جامعه محلی می‌شود.

احسانی تسهیل‌گری را در فرآیند ایجاد گردشگری جامعه بنیاد حائز اهمیت می‌داند و می‌گوید: چندان موافق نیستم که افراد و جوامع محلی کاملاً به صورت مستقل وارد بحث گردشگری شوند. بهتر است از نیروهای تسهیلگر استفاده کنند؛ آموزش‌های لازم را ببینند و دانش مورد نیاز را کسب کند.بدون وجود آموزش‌های مورد نیاز و ایجاد و تقویت زیرساخت‌های تعامل و همکاری بین جامعه محلی ممکن است منافع فردی بر منافع جمعی ارجحیت یابد، توسعه پایدار در این مسیر قربانی شود، بعضاً برخی از مقاصد با مشکلات و ناهنجاری‌های مختلف رو‌به‌رو شوند، شکاف بین اهالی یک مقصد زیاد شود و اختلافات بالا گیرد.

صندوق؛ پیش شرط توسعه گردشگری جامعه بنیاد

مدیر پروژه گردشگری جامعه بنیاد ایل قشقایی تیره هیبت‌لو وجود صندوق را در جلوگیری از فردگرا شدن پروژه‌های گردشگری جامعه بنیاد ضروری می‌داند و اضافه می‌کند: وجود صندوق برای توسعه گردشگری جامعه بنیاد ضروری است. بزرگ‌ترین راه خطایی که ممکن است طی شود و به فردمحوری منجر شود همین حساب‌های بانکی شخصی است. صندوق نه‌تنها باید تشکیل شود بلکه باید ساختار اجتماعی قوی آن را پشتیبانی کند و سازوکار قوی داشته باشد. تأکید می‌کنم فقط تشکیل صندوق کافی نیست حتماً باید سازوکار برای آن تعریف شود و اساسنامه و ساختار اجتماعی داشته و نزد مردم از اعتبار کافی برخوردار باشد.

وی در پاسخ به این سوال که منظور از ساختار اجتماعی صندوق چیست، می‌گوید: منظور از ساختار اجتماعی همان مناسبات اجتماعی است که از گذشته در بین مردم وجود داشته است. ساختاری که گیس‌سفیدان و ریش‌سفیدان یک جامعه را به معتمدان آن جامعه تبدیل می‌کرده است.

به سبب اطمینان و اعتبار این اشخاص در نزد جامعه محلی و به دلیل پایبندی جامعه محلی به این ساختار اجتماعی، این افراد می‌توانند گزینه مناسبی برای برقراری ارتباط بین مردم باشند و مدیریت این فعالیت را به عهده گیرند. در حقیقت ساختار و مدیریت بومی به پشتوانه‌ای برای تحقق و مدیریت گردشگری جامعه بنیاد تبدیل می‌شود تا مردم بتوانند به یکدیگر اعتماد کنند و منافع جمع را در مقابل منافع فردی قرار دهند.

بودجه‌ها صرف چه هزینه‌هایی می‌شوند؟

احسانی در توضیح این موضوع که بودجه‌ها و نهاده‌های اولیه سرمایه‌گذاری گردشگری جامعه بنیاد بیشتر صرف چه اقداماتی می‌شود، تصریح می‌کند: در مورد بودجه‌های بین‌المللی باید گفت که این اعتبارات برای یک فرآیند طولانی مدت تعریف می‌شود و باید بر مبنای برنامه عملیاتی از پیش مشخص شده پیش رود. بخشی از این بودجه صرف آماده‌سازی و آموزش جامعه محلی می‌شود. البته هزینه‌های رفت‌و‌آمد، گفت‌وگوها، نوشتارها، جلسات، ورود کارشناسان، تدوین گزارش‌ها، خرید ابزار و تجهیزات نیز بسته به نوع پروژه‌ها متفاوت است.

استقامت در همین مورد اضافه می‌کند: بخش اعظمی از بودجه 25هزار دلاری SGP برای پروژه گردشگری جامعه بنیاد ایل قشقایی تیره هیبت‌لو صرف خرید تجهیزات شد، زیرا در بسیاری از موارد عشایر ما اصالت خود را از دست داده‌اند و دیگر سیاه‌چادر ندارند. خرید سیاه‌چادر، ایجاد تسهیلات و سرویس بهداشتی صحرایی، ظروف پذیرایی، رختخواب و... درصد بالایی از بودجه را به خود اختصاص داد. علاوه بر این راه‌اندازی وب‌سایت، تهیه بروشورهای تبلیغاتی و هزینه رفت‌و‌آمدها به آژانس‌های گردشگری برای معرفی ظرفیت‌های گردشگری ایل قشقایی از مهم‌ترین هزینه‌هایی است که صورت گرفت.

احسانی مهم‌ترین معیار موفقیت گردشگری جامعه‌بنیاد را ماندگاری می‌داند و اضافه می‌کند: تعیین شاخص موفقیت پیچیدگی‌های بسیاری دارد اما از نظر من اینکه یک پروژه بعد از گذشت سال‌ها همچنان بتواند روی پای خود بایستد و فعالیت‌های خود را با کمترین آسیب به منابع طبیعی و ارزش‌های زیستی و فرهنگی ادامه دهد، از نظر من موفق قلمداد می‌شود. با این حال معتقدم که گردشگری جامعه بنیاد نباید به نخبه‌گرایی منجر شود و تنها یک یا چند خانوار را از مزایای گردشگری بهره‌مند سازد، زیرا آنچه که در این نوع از گردشگری حائز اهمیت است کسب منافع حاصل از گردشگری توسط تمام مردم محلی است.

معضل گردشگری جامعه بنیاد مشارکت اندک

احسانی در اشاره به تعداد افراد و خانوارهایی که معمولاً در پروژه‌های گردشگری جامعه بنیاد درگیر می‌شوند، اضافه می‌کند: همانطور که قبلا هم اشاره شد توزیع عادلانه درآمد و مشارکت بخش قابل توجهی از جامعه بومی، بسیار مهم است و تمام دنیا نیز برای هر چه بیشتر شدن تعداد افراد مشارکت‌کننده تلاش می‌کند اما واقعیت این است که این عدد پایین است. معمولاً یک خانواده و تعداد محدودی درگیر می‌شوند. از طرفی تعداد افرادی که ممکن است در گردشگری جامعه بنیاد درگیر شوند به عوامل متفاوتی بستگی دارد.

مطمئناً تعداد گردشگرانی که به منطقه می‌آیند و میزان جذابیت منطقه در جلب مشارکت بیشتر بی‌تأثیر نیست. وی اضافه می‌کند: به دست آوردن مشارکت جامعه محلی کار آسانی نیست. به‌ویژه هنگامی که پای منافع شخصی به وسط کشیده می‌شود این کار سخت‌تر نیز می‌شود. به همین دلیل برای ایجاد کردن و حفظ این مشارکت سعی می‌کنیم با تکیه بر ساختارهای اجتماعی موجود و دیرپای منطقه حس همدلی، اعتماد و انصاف را در بین مردم افزایش دهیم.

با تکیه بر این ساختارهای اجتماعی می‌توانیم افراد را در کنار یکدیگر نگه داریم و منافع جمعی را در مقابل منافع فردی ارجحیت دهیم. تنها پس از موفقیت در این مرحله است که می‌توانیم به تحقق گردشگری اجتماع‌محور و توسعه پایدار امید ببندیم. حداقل یک سال زمان می‌برد تا جامعه را از نظر اجتماعی آماده کرد. این گام‌ها باید به آرامی برداشته شود.

معیار موفقیت: نرسیدن به فردگرایی و تحقق ماندگاری

استقامت در بیان مهم‌ترین معیار موفقیت پروژه‌های گردشگری جامعه بنیاد می‌گوید: به نظر من یکی از مهم‌ترین معیارهای موفقیت در گردشگری جامعه بنیاد این است که در آن به فردگرایی نرسیم که متأسفانه در اغلب موارد می‌رسیم.

وی ادامه می‌دهد: متأسفانه انجام کارهای مشارکتی در ایران بسیار سخت است و هنوز نتوانسته‌ایم از سیستم و ساختار کارهای مشارکتی بهره‌مند شویم و ناخواسته راه را اشتباه می‌رویم.آنچه که مشخص است این است که در بسیاری از این پروژه‌ها تنها یک خانواده از منافع یک طرح بهره‌مند می‌شود.

مثلاً گردشگری اجتماع محور ایل قشقایی تیره هیبت‌لو به نتیجه رسید اما تنها یک فرد به نتیجه رسید. چیزی حدود 60 درصد از منافع پروژه‌ای که قرار بود جامعه بنیاد شود، فردمحور شد و تنها یک خانواده توانست از منافع آن بهره‌مند شود.

مدیر پروژه گردشگری جامعه بنیاد ایل قشقایی تیره هیبت‌لو یکی از دلایل فردمحور شدن برخی پروژه‌های گردشگری جامعه بنیاد را عدم باور و اطمینان جامعه محلی به توسعه و سودآوری چنین اقداماتی می‌داند و در بیان راهکار چنین معضلی می‌گوید: برای اینکه جامعه محلی تا آخرین قدم در اجرایی شدن چنین پروژه‌هایی حضور داشته باشد باید همان ابتدا سراغ معتمدان، ریش‌سفیدان و گیس‌سفیدان جامعه محلی رفت. سراغ کسانی رفت که مردم به آنها اعتماد دارند. تنها به این شیوه است که می‌توان تمام مردم را در طول فرآیند کنار یکدیگر نگاه داشت.

گردشگری جامعه بنیاد در جزیره قشم، ایل قشقایی تیره هیبت‌لو طایفه شش بلوکی، قلعه بالا و... شاید پروژه‌های کاملاً موفق در این حوزه خاص از گردشگری نباشد اما آغازگر راهی است که بر نیاز مشارکت مردمان بومی و جوامع محلی برای دستیابی به توسعه پایدار تأکید می‌کند. راهی که شاید هنوز با فراز و نشیب‌های بسیار مواجه باشد اما می‌تواند توسعه را برای مناطق حاشیه‌ای و دورافتاده با فرصت‌های اقتصادی کمتر از طریق گردشگری جامعه بنیاد به ارمغان بیاورد و منافع جمعی را ورای منافع فردی متصور شود.