تلاطم ژئوپلیتیک بازارها

ژئوپلیتیک (Geo-politics) به مطالعه تأثیر عوامل جغرافیایی بر سیاست و روابط بین الملل می پردازد و نقش کلیدی در تعیین قدرت و نفوذ کشورها دارد. عواملی مانند موقعیت مکانی، منابع طبیعی، مسیرهای تجاری و ثبات سیاسی، همگی بر تصمیم گیری های اقتصادی و سیاسی کشورها تأثیر می گذارند. این مفهوم به ما کمک می کند درک کنیم که چگونه رقابت های ژئوپلیتیکی، از جنگ های تجاری و ارزی گرفته تا تحریم ها و همکاری های منطقه ای، سیاست های اقتصادی کشورها را شکل می دهند. بررسی ژئوپلیتیک در اقتصاد ضروری است؛ زیرا تصمیمات اقتصادی در خلأ اتخاذ نمی شوند، بلکه تحت تأثیر محیط ژئوپلیتیکی قرار دارند. امنیت انرژی، زنجیره تأمین جهانی، تجارت بین الملل و سرمایه گذاری های خارجی، همگی به موقعیت ژئوپلیتیکی کشورها بستگی دارند؛ برای مثال، تنش های ژئوپلیتیکی می توانند باعث کاهش توان عرضه نفت و افزایش قیمت آن و سایر کالاها، بی ثباتی بازارهای مالی و تغییر مسیر سرمایه گذاری ها شوند. بنابراین شناخت این مفهوم برای تحلیل پویایی های اقتصادی و برنامه ریزی راهبردی در سطح ملی و بین المللی، اهمیت حیاتی دارد. در دنیای امروز، بسیاری از بانک ها به تعاملات مالی و تجاری بین المللی وابسته اند. این وابستگی به تعاملات جهانی در قالب هایی چون دسترسی به سیستم های پرداخت بین المللی، جذب سرمایه گذاری خارجی، تبادلات ارزی و قرض گیری از نهادهای مالی جهانی نمایان می شود. این وابستگی ها موجب می شود که تحولات ژئوپلیتیکی و بحران های بین المللی بتوانند تأثیرات قابل توجهی بر عملیات بانکی و ثبات اقتصادی کشورها داشته باشند.

ریسک های ژئوپلیتیکی در نظام بانکی ایران، به دلیل تأثیرپذیری از تحولات سیاسی و اقتصادی جهانی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تحریم های اقتصادی، بی ثباتی های منطقه ای، تغییر سیاست های پولی و ارزی و محدودیت دسترسی به سیستم های پرداخت بین المللی، تنها بخشی از ریسک هایی هستند که می توانند اثرات منفی قابل توجهی بر عملکرد بانک ها و ثبات اقتصادی کشور داشته باشند. بنابراین تحلیل دقیق و استراتژیک این ریسک ها و ارائه راهکارهایی برای کاهش آثار منفی آنها از اهمیت بالایی برخوردار است. این مقاله به بررسی انواع ریسک های ژئوپلیتیکی و تأثیر آنها بر اقتصاد و شبکه بانکی ایران می پردازد و استراتژی های مدیریتی برای مقابله با این تهدیدات را ارائه می دهد.

ردپای اقتصادی ریسک های ژئوپلیتیک

شاخص GPR ریسک ژئوپلیتیک (Geopolitical Risk) ابزاری است که میزان حساسیت کشورها به رویدادها و بحران های ژئوپلیتیک را اندازه گیری می کند. این شاخص براساس اخبار، گزارش ها و تحلیل های مربوط به تنش های سیاسی، جنگ ها، تحریم ها و سایر رویدادهای ژئوپلیتیک محاسبه می شود. هرچه این شاخص برای کشوری بالاتر باشد، نشان می دهد که آن کشور بیشتر تحت تأثیر بحران های ژئوپلیتیک قرار دارد. این شاخص به وضوح نشان می دهد که جنگ ها و هرگونه بحران های خاورمیانه برای آمریکا و بریتانیا به عنوان بزرگ ترین مصرف کنندگان انرژی (وابستگی به نفت)، تاثیر بر امنیت جهانی و تامین منافع استراتژیک آنها و همچنین تاثیر بر متحدان (رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی) بسیار حائز اهمیت است، اما این تاثیر برای چین با توجه به سیاست ها و رویکردهای غیرمداخله گرانه (اجتناب از دخالت مستقیم و ترجیح به گسترش نفوذ از طریق دیپلماسی و سرمایه گذاری اقتصادی)، تمرکز بر مناطق دیگر (تامین منافع در شرق آسیا و توسعه اقتصادی داخلی) از حساسیت کمتری برخوردار است. این تنش ها می توانند منجر به اختلال در جریان های تجاری و زنجیره های تامین و تاثیر بر قیمت کالاها و تولیدات صنعتی در سطح جهانی شوند. همچنین این عوامل می توانند در افزایش تورم، رشد اقتصادی کمتر و کاهش سطح رفاه در دوران تنش ژئوپلیتیک، نقش داشته باشند. از سوی دیگر، امور سیاسی داخلی نیز نقش مهمی در شکل گیری فعالیت های اقتصادی از طریق سیاست های مالی و تصمیمات استراتژیک ایفا می کنند. این موضوع می تواند منجر به اختلالات تجاری، نوسانات بازار و آسیب به رشد اقتصادی شود. در سایه تهدیدات نظامی و ریسک های ژئوپلیتیک از دو مسیر به روند سرمایه گذاری و تشکیل سرمایه که به عنوان اصلی ترین موتور رشد اقتصادی شناخته می شود، آسیب وارد خواهد شد؛ اولین موضوع، کاهش سرمایه گذاری خارجی در کشور به دلیل افزایش نااطمینانی یا وضع تحریم هایی که مبادلات اقتصادی را با مشکل مواجه کرده و نااطمینانی را افزایش می دهند. دومین مسیر، افزایش فرار سرمایه های داخلی از کشور است که آن نیز به دلیل وضعیت نامطلوب اقتصادی و تشدید نااطمینانی ها اتفاق خواهد افتاد. به خاطر داشته باشیم که اقتصادهای برتر و توسعه یافته جهان همواره سیاست خارجی و کلان خود را براساس داده های اقتصادی تنظیم می کنند. این رویکرد نه تنها به ثبات داخلی کمک می کند، بلکه باعث افزایش اعتماد بین المللی و جذب سرمایه گذاری خارجی می شود. ایران نیز به عنوان کشوری با موقعیت ژئوپلیتیک حساس، نمی تواند از این قاعده مستثنی باشد.

انواع ریسک های ژئوپلیتیکی و اثرات آنها

از جمله ریسک های ژئوپلیتیکی می توان به تحریم های بانکی و اقتصادی، اشاره کرد. از جنبه ژئوپلیتیک، تحریم های اقتصادی و بانکی، ابزاری برای اعمال فشار سیاسی و تغییر رفتار کشورها محسوب می شوند. از سوی دیگر، این موضوع را می توان در چارچوب ژئواکونومیک (Geo-economics) نیز تحلیل کرد؛ حوزه ای که ترکیبی از جغرافیا و اقتصاد است و به راه هایی اشاره دارد که کشورها از ابزارهای اقتصادی برای دستیابی به اهداف ژئوپلیتیکی استفاده می کنند. ژئواکونومیک به طور مستقل، قابلیت تحلیل چندبعدی دارد، اما به دلیل همپوشانی بالا با ژئوپلیتیک، می توان آن را زیرشاخه ای از این حوزه نیز در نظر گرفت. تحریم های اقتصادی، نمونه ای بارز از این همپوشانی هستند؛ زیرا هم بر جنبه های اقتصادی قدرت و رقابت بین کشورها تأکید می کنند و هم به عنوان ابزاری برای اهداف استراتژیک و ژئوپلیتیکی به کار می روند.

تحریم ها باعث شده که بسیاری از کشورها و شرکت ها به دلیل ترس از برخورد با تحریم های ثانویه از همکاری با بانک های ایرانی اجتناب کنند. این وضعیت ممکن است در آینده با تغییر سیاست های جهانی و معرفی سیستم های مالی جایگزین پیچیده تر شود. این تحریم ها به ویژه محدودیت هایی را در دسترسی بانک های ایرانی به سیستم های پرداخت بین المللی مانند سوئیفت به وجود می آورد. عدم دسترسی به سوئیفت باعث افزایش هزینه های تراکنش های مالی، کاهش کارایی عملیات بانکی و دشواری انجام مبادلات تجاری با کشورهای دیگر می شود. این مشکل موجب می شود که بانک ها نتوانند به صورت مؤثر و بهنگام، تراکنش های ارزی را انجام دهند و ارتباطات تجاری خود را از طریق کانال های رسمی برقرار کنند. از طرفی، نهادهایی مانند گروه ویژه اقدام مالی (FATF) که مستقیما بر انتقالات بانکی نظارت دارند، به لحاظ سیاسی، نقش مهمی در محدودسازی دسترسی ایران به شبکه های مالی جهانی ایفا می کند. FATF با ایجاد لیست سیاه و سفید کشورها، بر توانایی سیستم بانکی ایران در تعامل با بانک های بین المللی تأثیر می گذارد. 

تحریم های بانکی همچنین بر جذب سرمایه گذاری خارجی تأثیر گذاشته و می تواند روند رشد اقتصادی کشور را کند نماید؛ زیرا بانک ها و شرکت ها نمی توانند منابع مالی لازم برای اجرای پروژه های بزرگ را تأمین کنند. به دلیل تحریم ها و ریسک های اقتصادی بالا، ایران از جریان های عمده سرمایه گذاری بین المللی کنار گذاشته شده و در مقابل، کشورهای منطقه ای نظیر عربستان، امارات و ترکیه، موقعیت خود را در جذب سرمایه خارجی، بهبود داده اند. تحریم های بانکی همچنین به کاهش دسترسی به ارزهای بین المللی و دشواری انجام مبادلات ارزی منجر شده است که می تواند بر نرخ ارز تأثیر بگذارد و باعث نوسان ارزی شود. در نتیجه، بانک ها برای مدیریت ریسک های ارزی و تأمین ارزهای مورد نیاز برای واردات و پرداخت های خارجی با چالش جدی روبه رو می شوند.

ریسک های منطقه ای و بی ثباتی های سیاسی

ایران در فضایی از رقابت های ژئوپلیتیکی و اقتصادی قرار دارد که تحت تأثیر بازیگران اصلی، نظیر ایالات متحده و اتحادیه اروپا از یک سو، چین و روسیه از سوی دیگر و کشورهای منطقه ای مانند ترکیه، امارات و عربستان قرار گرفته است. این رقابت ها تأثیرات قابل توجهی بر شبکه بانکی ایران، از جمله در حوزه دسترسی به منابع مالی، سرمایه گذاری خارجی و ثبات سیستم بانکی داشته اند. تحولات ژئوپلیتیکی و جنگ های مختلف (جنگ تجاری، جنگ ارزی، جنگ نظامی، جنگ سرد، جنگ تکنولوژیکی، جنگ سایبری، جنگ اطلاعاتی و...)، تغییرات عمیقی در نظام مالی بین المللی ایجاد کرده اند. هر کدام از این جنگ ها در ابعاد مختلف، چالش هایی را برای اقتصاد و نظام بانکی ایران ایجاد می کنند که نیازمند استراتژی های مناسب برای مقابله با آنهاست. از سوی دیگر، سیاست های بانکی کشورهای منطقه نیز تأثیر مستقیمی بر نظام مالی ایران دارد. در سال های اخیر، امارات، ترکیه و عربستان با توسعه زیرساخت های مالی دیجیتال تلاش کرده اند موقعیت خود را در نظام بانکی جهان تقویت کنند. این روند، علاوه بر ایجاد فرصت هایی برای ایران در استفاده از مسیرهای مالی جایگزین، محدودیت هایی نیز به همراه داشته است؛ از یکسو، سیستم های جدید پرداخت مبتنی بر فناوری های نوین می توانند ایران را از وابستگی به ساختارهای سنتی مانند سوئیفت خارج کنند. اما از سوی دیگر، فشارهای بین المللی باعث شده بانک های منطقه ای، مقررات سخت گیرانه تری بر نقل وانتقالات مرتبط با ایران اعمال کنند. این سیاست ها، به ویژه در امارات و ترکیه، موجب کاهش دسترسی بانک های ایرانی به کانال های مالی شده و جریان سرمایه را تحت تأثیر قرار داده است. به نظر می رسد رقابت منطقه ای در جذب سرمایه و تسهیل تجارت، موقعیت ایران را در زنجیره های مالی را تا حدی تضعیف کرده است.

خاورمیانه به دلیل ویژگی های ژئوپلیتیکی، یکی از پرریسک ترین مناطق برای فعالیت های اقتصادی و بانکی است. ایران به ویژه در دوران تحریم ها و پس از آن، به دلیل روابط پیچیده با کشورهای غربی و همسایگانش، همواره با خطر نوسانات ژئوپلیتیکی روبه رو بوده و در زمان وقوع تنش های نظامی یا تغییرات سیاسی عمده، بانک های ایران در معرض تهدید قرار می گیرند؛ برای مثال، درگیری های سیاسی در کشورهای همسایه مانند عراق، سوریه و یمن می تواند منجر به خروج سرمایه ها، کاهش میزان تجارت و عدم اطمینان در سیاست های مالی شود. این عوامل نه تنها در درازمدت موجب آسیب به رشد اقتصادی می شوند، بلکه موجب کاهش جذابیت ایران برای سرمایه گذاران خارجی و جلب منابع مالی می شود. بنابراین در صورت تشدید بحران های امنیتی یا بروز جنگ ها و آشوب ها در منطقه، ورود سرمایه به ایران کاهش می یابد و این مسئله به طور مستقیم بر ظرفیت سیستم بانکی برای تأمین مالی پروژه ها و تسهیلات اقتصادی، اثر منفی می گذارد. سرمایه گذاران خارجی نیز تمایل کمتری به سرمایه گذاری در کشوری دارند که در آن ریسک های امنیتی و سیاسی بالاست.

در مواجهه با ریسک های ژئوپلیتیکی، ایران نیازمند راهبردهایی است که ضمن کاهش آسیب پذیری در برابر تحریم ها و محدودیت های بین المللی، زمینه را برای تداوم تعاملات مالی و اقتصادی فراهم کند. راهکارهای پیشنهادی باید همسو با تحولات مالی جهان و متناسب با ظرفیت های داخلی باشد. از جمله این راهکارها می توان به «حفظ تعاملات اقتصادی با رویکرد واقع بینانه به دلار، بدون اتکای کامل به آن»، «تقویت دیپلماسی اقتصادی و پیمان های پولی»، «ایجاد سیستم های مالی غیرمتمرکز، نظیر بلاک‎چین و ارز دیجیتال» و «گسترش همکاری اقتصادی و تجاری با کشورهای آسیایی و آفریقایی» اشاره کرد.

تاثیر ریسک ژئوپلیتیک بر پایداری شبکه بانکی ایران

همانگونه که اشاره شد، ریسک ژئوپلیتیک (Geopolitical Risk) به تهدیدها و عدم اطمینان هایی اشاره دارد که از تحولات سیاسی و جغرافیایی در سطح بین المللی ناشی می شوند و می توانند بر بازارهای پولی و مالی، تجارت جهانی و اقتصاد کشورها تأثیر بگذارند. دنیا در شرایط کنونی با ریسک های متعدد ژئوپلیتیک مواجه است. به نظر می رسد جهانی که برای دهه ها توسط جهانی سازی و ژئواکونومیک (Geoeconomics) نظم یافته بود، به سرعت به جهانی مبتنی بر ریسک ژئوپلیتیک، تبدیل شده است. از مهمترین ریسک های ژئوپلیتیک سالیان اخیر می توان به مناقشات سیاسی موجود در خاورمیانه، جنگ رژیم صهیونیستی و حماس و لبنان، تنش روسیه و ناتو، حملات سایبری، رقابت استراتژیک آمریکا و چین، پراگماتیسم تجدید همکاری (رویکرد عمل گرایانه مبتنی بر همکاری های محدود و کاربردی در راستای منافع متقابل) به جای جهانی شدن، خطر تغییرات آب و هوایی، امنیت انرژی، بروز دوباره همه گیری همچون کرونا و بحران بدهی دولتی، اشاره کرد. به نظر می رسد دنیا با شوک های انباشته ای مواجه شده و اقتصاد جهان در موقعیت نامطمئنی قرار دارد؛ از یکسو، رکودهای قریب الوقوع در کمین ایالات متحده و اروپاست و از سوی دیگر، چین پایین ترین رشد اقتصادی سال های اخیر را تجربه می کند.