ذی نفع حساب بانکی

در بانکداری کلاسیک غربی که بنا به عقیده برخی ها، آلوده به ربا است، اصطلاحی به نام «beneficiary bank account» رواج دارد. ترجمه ساده این اصطلاح به زیان فارسی، «ذی نفع حساب بانکی» است. تا آنجایی که نویسنده اطلاع دارد، پدیده ای به نام «bank account beneficiary» در سیستم بانکی ایران وجود ندارد و نمی توان هم زمان با افتتاح حساب جاری، حساب پس انداز قرض الحسنه و یا حساب سپرده مدت دار، ذی نفع آن را تعیین و به بانک معرفی کرد تا پس از فوت صاحب حساب از مزایای آن استفاده کند. اما صرف نظر از این مطلب، پرسش آن است که آیا در کشورهای دیگر جهان، حساب بانکی مانند ضمانت نامه بانکی یا اعتبارات اسنادی علاوه بر دارنده حساب، ذی نفع نیز دارد و آیا این پدیده فقط در حساب های پس انداز قابل اعمال است، یا آنکه می توان آن را در حساب های جاری نیز اعمال نمود؟

برای روشن سازی موضوع مقدمتا باید دانست که در بیمه عمر، بیمه گذار و بیمه گر براساس قرارداد توافق می کنند که پس از فوت بیمه گذار، بیمه گر مبلغ یا مبالغی را به ذی نفع بیمه عمر پرداخت کند. بنابراین ذی نفع بیمه عمر، شخص یا اشخاصی هستند که توسط بیمه گذار به موسسه بیمه معرفی شده اند تا پس از فوت وی، مبلغ بیمه عمر به ذی نفع یا ذی نفعان مشخص شده در فرم «ذی نفع بیمه عمر» پرداخت شود. البته براساس رویه معمول، ذی نفع شرکت های بیمه عمر از بین وراث بیمه گذار انتخاب می شوند و به موسسه بیمه با فرم خاص معرفی می شوند. اما از نظر موازین حقوقی، معرفی اشخاصی غیر از ورثه به  عنوان «ذی نفع بیمه عمر» فاقد مشکل حقوقی است.

با این تحلیل مختصر راجع به مفهوم ذی نفع در بیمه عمر می توان دریافت که در حساب «bank account beneficiary»، رویدادی شبیه به تعیین «ذی نفع بیمه عمر» انجام می گیرد؛ با این تفاوت که اساسا بیمه عمر برای این امر طراحی شده است که پس از فوت بیمه گذار، مبلغ بیمه عمر به اشخاصی برسد که وی در زمان حیات خود تعیین و به بانک معرفی کرده است، اما  در حساب بانکی، هدف از باز کردن حساب در یک بانک، ایجاد منفعت مالی به نفع یک نفر یا چند نفر خاص نیست. شما حساب  بانکی را برای انجام امور اقتصادی خود یا کسب سود بانکی می خواهید. پس هدف شما از افتتاح حساب در یک بانک، ایجاد منفعت مالی برای شخص یا اشخاص خاص همانند بیمه عمر نیست. به همین جهت در تعریف «bank account beneficiary» گفته شده است: «حساب بانکی ذی نفع یک حساب پس انداز است که پس از فوت صاحب حساب، پول را به شخص دیگری منتقل می کند. ذی نفعان می توانند برای حساب های بانکی، بیمه عمر، حساب های بازنشستگی و سایر دارایی ها باشند. علاوه بر این، ذی نفع کسی است که می خواهید پس از فوت، دارایی خود را دریافت کنید. با راه اندازی حساب بانکی ذی نفع، می توانید از اختلافات حقوقی آینده بر سر وجوه موجود در حساب بانکی خود جلوگیری کنید. اگر حساب بانکی ذی نفع نداشته باشید، ممکن است دارایی های شما مشمول توقیف شود. وصیت نامه یک روش قانونی است، اما در صورت عدم وجود وصیت، موضع آن است که چه کسی مال یا املاک شما را خواهد گرفت؛ بنابراین اگر یک حساب ذی نفع با موجودی کافی دارید، پس از فوت شما موجودی حساب به طور خودکار به ذی نفع اختصاص داده شده منتقل می شود. این پدیده می تواند به خانواده شما کمک کند تا هزینه های تشییع جنازه و تعهدات مستمر مانند اجاره، وام و قبوض آب و برق را بپردازند. با این حال، تا زمانی که هنوز زنده هستید، حساب شما برای ذی نفعان قابل دسترسی نیست. علاوه بر این، پس از فوت طلبکاران شما در صورت مواجه شدن با هزینه، مالیات یا بدهی قابل توجه نمی توانند به پول موجود در حساب شما دسترسی داشته باشند.» بنابراین کاربرد اصلی «bank account beneficiary» پس از فوت دارنده حساب بانکی محقق می شود. در مورد این پدیده بانکی، چند نکته حقوقی قابل توجه است:

اول؛ اشخاص صاحب صلاحیت برای ذی نفع حساب بانکی شدن

پرسش آن است که چه اشخاصی می توانند ذی نفع حساب یانکی شما باشند؟ آیا ذی نفع حساب بایستی حتما جزو ورثه شما باشد یا آنکه هر شخصی که شما مایل باشید می توانید به عنوان ذی نفع حساب به بانک معرفی کنید؟ پاسخ براساس اطلاعات ارائه شده در سایت های مرتبط با این موضوع، آن است که مطابق رویه متداول در بانکداری غربی به  طور کلی، «ذی نفع حساب بانکی می تواند هر کسی باشد که شما انتخاب کرده اید، از بهترین دوست دبیرستانی گرفته تا فرزندان تان. حتی می توانید چندین ذی نفع را در یک حساب واحد تعیین کنید و درصدی را که هر فرد دریافت می کند، انتخاب کنید. برخی از موسسات مالی ممکن است به شماره تأمین اجتماعی ذی نفع شما نیاز داشته باشند؛ بنابراین احتمالا باید انتخاب خود را با ذی نفع موردنظر خود در میان بگذارید. افزون بر آن، گروه های خیریه و سازمان های غیرانتفاعی می توانند به عنوان ذی نفع حساب بانکی خدمت کنند. شما باید مطمئن باشید که گروهی که انتخاب می کنید توسط خدمات درآمد داخلی به عنوان یک سازمان خیریه شناخته می شود. شرکت ها، شرکت های تضامنی و شرکت های با مسئولیت محدود نمی توانند ذی نفع تعیین‎شده شما باشند.»

بنابراین مهم نیست که ذی نفع حساب بانکی شما جزو ورثه شما باشد یا جزو ورثه شما نباشد. در هر حال، شما حق دارید هر شخصی را به  عنوان ذی نفع بیمه حساب به بانک معرفی کنید، اما داشتن ذی نفع حساب بانکی قانونا الزامی نیست. تصمیم در این مورد کاملا در اختیار شماست. شما می توانید ذی نفع بانکی خود را تعیین کنید و یا این موضوع را مسکوت بگذارید. به همین جهت، «به  طور کلی، شما می توانید با یک فرم آنلاین یا کاغذی که در آن پست می کنید، یک ذی نفع را انتخاب کنید. بسته به بانک یا اتحادیه اعتباری خود می توانید یک یا چند ذی نفع را انتخاب کنید. اگر چند ذی نفع را نام ببرید، مبالغ معمولا به طور مساوی بین افرادی که نام می برید تقسیم می شود، اما ممکن است بتوانید درصد توزیع مورد نظر خود را نیز مشخص کنید. به  عنوان مثال، ممکن است انتخاب کنید که 70 درصد از دارایی های حساب خود را به یک کودک بزرگسال و 30 درصد را برای یک کودک بزرگسال دیگر اختصاص دهید.»

دوم؛ اختیارات و مسئولیت های «bank account beneficiary»

با معرفی ذی نفع حساب به بانک توسط دارنده حساب، بانک می پذیرد که موجودی حساب پس از فوت دارنده آن ارث نیست، بلکه به ذی نفع تعلق دارد. مشروط بر آنکه فرم payable-on-death (POD)  به نام ذی نفع ثبت شده باشد. بنابراین ذی نفع حق دارد پس از فوت دارنده حساب، موجودی آن را از بانک مطالبه کند و بانک نیز قانونا متعهد است موجودی حساب را به ذی نفع پرداخت کند. لذا ورثه نمی توانند ادعایی در مورد حساب دارای ذی نفع داشته باشند؛ مگر آنکه مدعی بطلان انتصاب ذی نفع باشند که در آن صورت، تصمیم نهایی برعهده مراجع قضایی خواهد بود. بنابراین اگر به حساب، بهره بانکی تعلق گرفته باشد، متعلق به ذی نفع حساب خواهد بود. شاید بتوان اختیارات ذی نفع حساب را نوعی تعهد بانک به نفع شخص ثالث (ذی نفع) دانست که براساس آن، بانک می پذیرد پس فوت دارنده حساب، ذی نفع جانشین قانونی وی خواهد بود. پس از مرگ، ذی نفع حق دارد هر پولی را که در حساب باقی مانده است، جمع آوری کند. آنها به  سادگی باید با شناسایی ذی نفع و با داشتن گواهی فوت صاحب حساب به بانک مراجعه کنند. بانک یک کپی از فرمی که شما پر کرده اید و نام آنها را ذی نفع می کند، دارد. افزون بر آن، بانک چند فرم اضافی را در اختیار صاحب حساب جدید قرار می دهد و موجودی حساب بدون نیاز به هیچ گونه اقدام قضایی به ذی نفع منتقل خواهد شد.

سوم؛ مقایسه «bank account beneficiary» در حقوق ایران

براساس مقررات قانون مدنی، هر فرد می تواند تا یک سوم اموال خود را به نفع هر فرد یا به نفع اشخاص مختلف وصیت نماید، اما وصیت مازاد بر ثلت دارایی باطل نیست، بلکه به تنفیذ و تأیید ورثه نیاز خواهد داشت. ماده 823 قانون مدنی در این مورد می گوید: «وصیت به زیاده بر ثلث ترکه نافذ نیست مگر به اجازه وراث و اگر بعض از ورثه اجازه کند فقط نسبت به سهم او نافذ است.» ضمنا لازم نیست کسی که به نفع وی وصیت می شود حتما جزو وارثان وصیت کننده باشد، بلکه حتی می توان به نفع اشخاص غیروارث نیز وصیت نمود. همچنین در وصیت تملیکی براساس مقررات ماده 827 قانون مورد اشاره، «تملیک به  موجب وصیت محقق نمی شود مگر با قبول موصی له پس از فوت موصی.» ضمن آنکه وصی می تواند در زمان حیات هر لحظه از مفاد وصیت خود عدول کند. به این ترتیب به اعتقاد نگارنده، پدیده «bank account beneficiary» را نمی توان نوعی وصیت تملیکی به مفهوم حقوق مدنی ایران تلقی کرد؛ زیرا وصیت در حقوق ایران، نهادی خارج از مال یا املاک مورد وصیت است؛ در حالی که در «bank account beneficiary»، دارنده حساب بانکی به بانک اعلام می کند که پس از من، مالک موجودی حساب، ذی نفع آن است و این عمل وصیت نیست. شاید بتوان نوعی حق برداشت از حساب در حقوق بانکی ایران تلقی کرد که دارنده حساب مشترک می تواند نام فردی را به  عنوان مالک تمامی موجودی آن در کارت بانک اعلام نماید.

سخن پایانی آنکه، صنعت بانکداری از غرب به ایران آمده است و بعد از تصویب قانون پولی و بانکی در سال 1339 کاملا در ایران نهادینه شده است، اما این صنعت سال هاست که از پیشرفت های روز صنعت بانکداری دنیا دور مانده است. بنابراین دوری از فرآیندها و محصولات جدید بانکی نظیر «bank account beneficiary» شایسته نیست. بر همین اساس می توان به  جای دور ماندن از صنعت بانکداری دنیا، پدیده ها و محصولات جدید صنعت بانکداری را از بانک های معتبر جهان گرفت و با پالایش آنها از نظر عدم مغایرت با موازین شرعی و بومی سازی، آنها را در بانکداری ایران در جهت راحتی و آسایش مردم و آسان سازی عملیات بانکی نهادینه ساخت.