ماشین تولید فقر

دهه 1390 در بین اهالی اقتصاد به «دهه سیاه» معروف است. تصویر آماری اقتصاد ایران نشان می دهد که در یک دهه گذشته اغلب شاخص های اقتصادی، عقبگرد دسته‎جمعی را تجربه کرده اند. دو موج گسترده تحریم در ابتدا و انتهای دهه، تورم فزاینده، افزایش شکاف طبقاتی، کاهش سرمایه گذاری، افت رفاه خانوارها و... از مهمترین رخدادهای یک دهه اخیر است که بسیاری از آنها همچنان ادامه دارد. تداوم این چالش ها و عدم احیای برجام، جدا از آنکه اقتصاد ایران را در آغاز قرن جدید در شرایط بحرانی قرار داده، باعث افزایش دامنه فقر در سطح جامعه شده است؛ به طوری که جمعیت فقرا در یک دهه گذشته ۱۱ میلیون نفر بیشتر شد و نرخ فقر از حدود ۱۹ درصد به بیش از 30 درصد رسید.

با وجود آنکه در سال های میانی دهه 1390، نرخ فقر رو به کاهش گذاشت، اما با خروج آمریکا از برجام در سال 1397 و بازگشت دوباره تحریم ها، شوکی به اقتصاد ایران وارد شد که نه تنها تمام دستاوردهای سال های قبل را به باد داد، بلکه باعث فقیرتر شدن طبقه متوسط و رشد فزاینده تعداد فقرا شد؛ تا جایی که بسیاری از اقتصاددانان و جامعه شناسان نسبت به ادامه این روند ابراز نگرانی کرده اند. حالا نهاد پژوهشی مجلس در گزارش «وضعیت فقر و ویژگی های فقرا در دهه گذشته»، روایت های تکان دهنده ای از وضعیت فقر در این سال ها ارائه داده که بر نگرانی کارشناسان صحه می گذارد و گسترش فقر و افزایش شمار فقرا را تایید می کند. وضعیت فقر در جامعه ایران آنقدر بغرنج شده است که صرف برخورداری از شغل در مناطق روستایی به احتمال زیاد باعث خروج از فقر می شود، اما در مناطق شهری تاثیر معناداری ندارد. طبق ارزیابی مرکز پژوهش ها، صرف برخورداری از شغل در میانه دهه 1380 و ابتدای دهه 1390، تفاوت قابل توجهی در بین فقرا و غیرفقرا داشت، اما به مرور زمان با افزایش فقر، درصد خانوارهای دارای سرپرست شاغل بین فقرا و غیرفقرا برابر و به حدود ۶۰ درصد رسید. این یعنی ۶۰ درصد فقرا فعالیت اقتصادی دارند و کار می کنند. در مطالعات اقتصادی می گویند که کار بایستی فرد شاغل را از حیطه فقر دور کند. به نظر می رسد این گزاره در جامعه ایران دیگر محلی از اعراب ندارد.

دامنه افزایش فقر در دهه 90

كاهش درآمد سرانه، افت قدرت خرید، بالارفتن تورم و... از مهمترین کلیدواژه های اقتصاد ایران در سال های اخیر است. در این راستا، مركز پژوهش های مجلس در یک گزارش کارشناسی به «وضعیت فقر و ویژگی های فقرا در دهه گذشته» پرداخت و نشان داد كه جمعیت فقرا در دهه 90 حدودا ۱۱ میلیون نفر بیشتر شد و نرخ فقر از ۱۹ درصد به بیش از 30 درصد رسید. دامنه افزایش فقر در این سال ها، خود را در کاهش كالری دریافتی خانوارها نشان می دهد؛ به طوری که میانگین كالری دریافتی خانوار های ایرانی در دهه اخیر حدود 10 درصد کم شد و علاوه بر کمیت، کیفیت آن هم تغییر کرد و مصرف كالا های اساسی (به دلیل افزایش هزینه های زندگی) به شدت کاهش یافت.

بررسی خصوصیات فقرا بیانگر دو رویه  قابل توجه است؛ اول افزایش فقر است که باعث شده فقرا و غیرفقرا به مرور زمان به لحاظ ویژگی به هم نزدیک شوند و دوم پیدایش برخی علل جدید توضیح دهنده  فقر است. اولی به این معناست که با گذر زمان آن دسته از ویژگی هایی که باعث تمایز فقرا از غیرفقرا می شود، مانند عدم برخورداری از شغل، بی سوادی، تحصیلات پایین و تفاوت سنی کمتر شده و ویژگی های فقرا و غیرفقرا به هم نزدیک تر شده است. این موضوع تأییدی بر افزایش فقر است که نتایج بخش اول هم نشان می دهد؛ یعنی افراد صرفا به دلیل نداشتن شغل و سایر خصوصیات نیست که فقیر می شوند بلکه بدتر شدن وضع اقتصادی و کاهش درآمد سرانه باعث شده تا حتی شاغلان یا افراد با تحصیلات بالاتر نیز فقیر شوند، اما دومی به این معناست که برخی عللی که ذاتا نباید توضیح دهنده فقر باشند، در سال های اخیر و با افزایش هزینه های زندگی نسبت به درآمدهای خانوارها، تبدیل به عاملی برای فقر شدند. به عنوان مثال، برخورداری از کودک در سال های میانی دهه 1380، تفاوت چندانی در بین فقرا و غیرفقرا نداشته است، اما در سال1400 برخورداری از کودک در فقرا 14 واحد درصد بیش از غیرفقرا در نقاط شهری بوده است. کاهش رفاه و افزایش فقر می تواند پیامدهای بسیار زیادی به همراه داشته باشد که از این منظر، توجه بیش از پیش سیاستگذاران را می طلبد.

ویژگی های شغلی و تحصیلی فقرا

طبق ارزیابی بازوی کارشناسی مجلس، شکاف فقر که فاصله فقرا تا خط فقر را اندازه گیری می کند، در سال های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به بالاترین مقدار خود یعنی ۲۷ درصد رسیده است. بررسی مصارف خانوار در سال های گذشته نیز کاهش سطح رفاه خانوارها را تایید می کند. نگاهی به مصرف خوراک خانوارها، سه اتفاق همزمان را نشان می دهد؛ «افزایش سهم خوراکی ها در سبد هزینه خانوار»، «کاهش کالری دریافتی» و «کاهش کیفیت کالری دریافتی خانوار». نکته مهم اینجاست که همزمان با افزایش شکاف فقر، فاصله خانوارهای بالای خط فقر نیز با خط فقر در طول زمان کمتر شده است. این وضعیت البته به معنای خطر قرارگیری خانوارها در طبقه فقیر با تکانه های اقتصادی است. براساس آمارها، خط فقر سرانه متوسط کشوری در سال 1400 با رشد ۵۰ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۹، به میزان یک میلیون و 700 هزار تومان رسید؛ یعنی خط فقر متوسط کشوری در این سال برای خانوار چهارنفره در حدود 4 میلیون و 500 هزار تومان بوده است. البته برآورد می شود این عدد در شهریورماه ۱۴۰۱ به 7 میلیون و 500 هزار تومان رسیده باشد.

پرسشی که در این میان مطرح می شود، آن است که آیا داشتن شغل و سواد دانشگاهی باعث خروج از فقر می شود؟ مرکز پژوهش ها در پاسخ می گوید: صرف برخورداری از شغل در مناطق روستایی با احتمال زیاد می تواند باعث خروج از فقر شود، اما در مناطق شهری بی تاثیر است. صرف برخورداری از شغل در سال های میانی دهه 1380 و سال های ابتدایی دهه 1390، تفاوت قابل توجهی در بین فقرا و غیرفقرا داشت، اما به مرور زمان با افزایش فقر در عین رشد مشاغل تخصصی، درصد خانوارهای دارای سرپرست شاغل بین فقرا و غیرفقرا برابر و به حدود ۶۰ درصد رسید. این بدان معناست که ۶۰ درصد فقرا فعالیت اقتصادی داشته و کار می کنند. در مطالعات اقتصادی می گویند کار باید به گونه ای باشد که فرد شاغل را از حیطه فقر دور کند؛ وگرنه در غیر این صورت، انگیزه های شغلی از میان خواهد رفت. از سوی دیگر، صرف باسوادی، فقر را کاهش می دهد و در عین حال، افزایش سال های تحصیل احتمالا باعث کاهش فقر خواهد شد. همچنین در مناطق شهری به مرور زمان، سن سرپرست خانوار غیرفقیر از خانوار فقیر پیشی گرفته است؛ در حالی که در خانوار روستایی، سن سرپرست خانوار فقیر بیش از خانوار غیرفقیر است.

زنگ خطر برای طبقه متوسط

اگرچه جمعیت فقرا در دهه 90 - در سایه رشد اقتصادی صفر درصد و تورم بالای 40 درصد - حدودا ۱۱ میلیون نفر بیشتر شد و نرخ فقر از ۱۹ درصد به بیش از 30 درصد رسید، اما بررسی ها نشان می دهد که بین سال های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۶، کاهش جزئی نرخ فقر رخ داده است. این مقطع زمانی درست مقارن با سال های اجرای برجام و بهبود روابط خارجی ایران بوده است. براساس آمارها، در سال ۱۴۰۰ حدود 25.6 میلیون نفر در ایران زیر خط فقر بودند. هرچند به دلیل رشد مثبت اقتصادی در این سال، 700 هزار نفر از جمعیت فقیر ایران کاسته شد، اما بررسی کیفی این عدد نشان می دهد که رشد اقتصادی بر طبقه متوسط اثرگذاری بالاتری داشته و فقرا را کمتر تحت تاثیر خود قرار داده است. مقایسه این عدد با سال ۱۳۹۰ از افزایش 11 میلیون نفری جمعیت فقرا حکایت دارد.

یک دهه رشد اقتصادی پایین به همراه تورم بالا باعث شده تا خانوارهای ایرانی در دهه  1390 با کاهش رفاه مواجه باشند. بررسی های مرکز پژوهش ها در دو بخش وضعیت فقر و ویژگی های فقرا نشان دهنده افزایش فقر است. در بخش اول، کاهش رفاه همه  گروه های درآمدی را نشان می دهد که نشانگر افزایش فقر است. با کاهش پیوسته درآمد سرانه به مرور درصد بیشتری از جمعیت کشور به زیر خط فقر رفته و در سال 1400 حدود 30.4 درصد معادل 26 میلیون نفر زیر خط فقر قرار دارند. همچنین نگاهی به شکاف فقر نشان می دهد که فاصله  فقرا تا خط فقر نیز بیشتر شده و در مقابل، فاصله  غیرفقرا تا خط فقر کمتر شده است. همین موضوع باعث می شود تا جمعیت بالای خط فقر نیز به لحاظ وضعیت رفاهی، تفاوت چندانی با جمعیت زیر خط فقر نداشته باشد.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com