حکایت سوآپ و پول‌هایی که در دریا غرق شد

پنج سال از زمانی که وزیر نفت دولت دهم (سال ١٣٨٩) تصمیم به قطع سوآپ گرفت، می‌گذرد. ‌آن زمان وزیر وقت نفت معتقد بود عملیات سوآپ برای ایران توجیه اقتصادی ندارد وسود حاصل از آن برای کشور رقمی در حدود ٢٠ سنت است در حالی که این عملیات حدود شش تا هفت دلار در هر بشکه برای کشور هزینه داشته است، به همین دلیل وزیر وقت قرارداد سوآپ را با کشورهای حاشیه خزر لغو کرد و درخواست دریافت سود ٥,٥ تا شش دلار از سوآپرها داشت و حتی در گفت‌وگو با سایت خانه ملت گفت که با قطع عملیات سوآپ دست بابک زنجانی را از کشور کوتاه کردیم. با اینکه بارها و بارها کارشناسان و برخی مدیران نفتی بر اشتباه بودن این تصمیم تاکید کردند اما سوآپ قطع شد و ایران علاوه بر از دست دادن وجهه بین‌المللی، به پرداخت میلیون‌ها دلار جریمه محکوم شد.

خبرگزاری شانا نشستی با موضوع بررسی سوآپ برگزار کرده. این نشست با حضور محمود آستانه عضو هیات‌مدیره شرکت نیکو و مشاور وزیر نفت، سیدپیروز موسوی مدیرعامل شرکت پایانه‌های نفتی، حمیدرضا شاهدوست رییس پایانه نفتی شمال و سیدحمید حسینی عضو هیات‌مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی برگزار شد.

آیا فکرش را می‌کردید عملیات سوآپ یک‌شبه قطع شود؟

موسوی: اصلا چنین فکری نمی‌کردم. قطع عملیات سوآپ یک شوک به عملیات نفت بود. کسی انتظارش را نداشت آن هم زمانی که ٢٢٦ هزار بشکه نفت خام را معوض و به پالایشگاه‌های کشور ارسال می‌کردیم. تاسیساتی که برای انتقال نفت خام و تولید فرآورده در پالایشگاه‌های کشور برای این کار احداث کرده بودیم با این تصمیم، ناگهان دلیل وجودی خود را از دست دادند. همان‌طور که می‌دانید در عملیات سوآپ، نفت باکیفیت بالاتر را از کشورهای حاشیه دریای خزر دریافت می‌کردیم و در اختیار پالایشگاه‌های تهران و تبریز برای تبدیل به فرآورده قرار می‌دادیم. از آن طرف نفت خام سنگین خود را در آب‌های خلیج‌فارس به شرکت‌های سوآپر تحویل می‌دادیم. اما این تصمیم یک شوک به کل عملیات صنعت نفت بود، من و بسیاری از فعالان سوآپ واقعا نمی‌دانستیم چه اتفاقی افتاد که این تصمیم گرفته شد. تاسیسات میلیاردی و نیروی انسانی کارآمدمان در پایانه نکا بیکار شدند.

آقای آستانه شما از جمله مدیرانی بودید که از زمان شروع تا قطع عملیات سوآپ در شرکت نیکو فعال بودید، با اینکه بارها و بارها درباره سوآپ صحبت کردید، لطفا از آن زمان و تصمیمی که گرفته شد برای‌مان بگویید.

تقریبا همه افرادی که در این زمینه صاحب‌نظر هستند نسبت به اینکه انجام سوآپ از همان ابتدا یک تصمیم درست بوده و ادامه آن در شرایط تحریم، به نفع ایران بوده است، همداستان هستند. اما قطع سوآپ با آن شیوه‌ای که اتفاق افتاد لطمه‌های جبران‌ناپذیری به اعتبار شرکت ملی نفت ایران، شرکت نیکو و مجموعه عملیاتی که در زمینه سوآپ داشتیم، وارد کرد. می‌خواهم بگویم با این کار، همگام با افرادی که ما را تحریم کردند یک خودتحریمی هم از سوی خودمان انجام شد. آن زمان که ما در شرکت نیکو بودیم و این تصمیم گرفته شد، خدمت وزیر وقت رسیدیم و گفتیم اصلا سود ١٠ دلار برای هر بشکه سوآپ امکان‌پذیر نیست، شاید چنین سودی برای ١٠ تن امکان‌پذیر باشد، اما در بشکه خیر.

با این حال وزیر وقت همچنان روی حرف‌شان پافشاری می‌کردند و می‌گفتند خیر امکان ندارد همان ١٠ دلار در هر بشکه. بعد ایشان گفتند خب سودی بین پنج تا شش دلار بگیرید، بازهم گفتیم این هم امکان‌پذیر نیست. اما ایشان دستور دادند و ما باید عمل می‌کردیم. بنابراین از طرف شرکت نیکو با شرکت‌هایی که قرارداد داشتیم مثل کاسپین اویل، ویتول یا دراگون مذاکره کردیم و گفتیم سود پنج تا شش دلاری پرداخت کنید، آنها گفتند برای ما امکان‌پذیر نیست، چون سودی در این قضیه نداریم. خلاصه بگویم که هر کاری کردیم آنها زیر بار نرفتند و نپذیرفتند که این همه سود به ما بپردازند. به وزیر وقت توصیه کردیم به نحو دیگری مدت قرارداد را به پایان برسانیم (اکسپایر کنیم) و به طرف لغو قرارداد نرویم. من دست‌نوشته از وزیر وقت دارم که دستور لغو صریح و موکد داده‌اند و گفته‌اند هرکسی که عملیات سوآپ را ادامه دهد، متخلف از قانون بوده و برابر قانون با او برخورد می‌شود. متاسفانه این تصمیم به دلیل اطلاعات غلطی که در اختیار وزیر وقت نفت گذاشته بودند، گرفته شد. رقبای ما هم بیکار ننشستند و در منطقه شرق دریای خزر، مسیر محور قزاقستان به چین را فعال کردند، آمریکایی‌ها هم در فعال کردن این خط نقش پررنگی داشتند. روس‌ها مسیر دیگری را در شمال خزر ایجاد کردند، به این ترتیب ملاحظه می‌کنید که آهسته‌آهسته مسیرهای دیگر در خلال تعطیلی خط ایران شروع به کار کردند و برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت ما در خزر با ناکامی‌هایی مواجه شد.

آقای حسینی شما چرا فکر می‌کنید قطع سوآپ تصمیم درستی نبوده؟

از دید من، سوآپ یعنی استفاده از ظرفیت تجاری یک کشور. خوب یادم می‌آید، همان زمان هرچه نشستیم و صحبت کردیم، عدد و رقم آوردیم، توجیه و استدلال کردیم و به وزیر وقت گفتیم این تصمیم اشتباه است، ایشان عکس‌العملی نشان ندادند و ما را به تیم‌های کارشناسی ارجاع دادند؛ وقتی نزد کارشناسانی که وزیر ارجاع داده بودند. رفتیم بازهم همان بحث‌ها و استدلال‌ها را آوردیم، کارشناس‌ها هم حرف‌های ما را می‌پذیرفتند و می‌گفتند این استدلال‌ها درست است، اما حاضر نمی‌شدند این کار را قبول کنند. چرا؟ چون آقای وزیر تصمیم اشتباهی گرفته بودند و حاضر نبود از این تصمیم اشتباهش برگردد.

در جای دیگری هم گفته شده که آقای زنگنه با اظهارات وزیر وقت نفت درباره مسئله‌دار بودن سوآپ موافق بودند. شما این نکته را به خاطر دارید؟

آستانه: اینکه می‌گویند آقای زنگنه برخی از حرف‌های وزیر وقت را پذیرفتند، باید بگویم که آقای زنگنه آن بخش از سخنان وی را پذیرفتند که می‌گفتند سوآپر باید نفت را از خلیج‌فارس تحویل بگیرد نه اینکه امور بین‌الملل بیاید نفت را بفروشد؛ این بخش از سخنان وزیر وقت درست است و هیچ وقت هم نه شرکت نفت و نه نیکو و نه هیچ مرجعی مقابل آن نایستاده است، اما اگر شما می‌خواستید این سیاست را در مقطعی که قرارداد را امضا کردید پیاده کنید بسیاری از شرکت‌ها امکان سوآپ نداشتند و این موضوع با این سیاست استراتژیک ایران مغایرت داشت.

آقای حسینی شما درباره موافق بودن آقای زنگنه نکته‌ای دارید؟

تاکتیک این دوستان در مواجهه با حرف‌های کارشناسی و اصولی همیشه این بوده است. وقتی نمی‌توانند پاسخی بدهند و منطقی ندارند، به تهمت و افترا متوسل می‌شوند. ایشان هنوز از تصمیمی که درباره سوآپ گرفته‌اند، دفاع می‌کنند. بعد از این همه سال هنوز مدرکی به دادگاه ارائه نکرده‌اند و تنها به گفتن سخنانی از این دست اکتفا می‌کنند. کسانی که در شرکت نفت سوآپ می‌کردند همان‌هایی هستند که زمان دو وزیر کابینه‌های نهم و دهم بودند. بچه‌های امور بین‌الملل نفت هیچ تغییری نکرده‌اند، آقای قمصری و ضراب همان موقع بودند. اگر آدم‌های ناسالمی بودند زمان شما هم که همین‌ها بودند اگر آدم‌های سالمی بودند خب الان هم که همین‌ها بر مسند کار هستند. بنابراین، بر چه اساسی می‌گویند که رانت ایجاد شده است؟ درباره سوآپ وزیر وقت برای اینکه سخن خود را درباره رانت ایجاد شده در این کار ثابت کنند هیاتی را به نیکو برای بررسی عملکرد این شرکت اعزام کردند.

آنها یک ماه و نیم در شرکت نیکو مستقر بودند اما هیچ مدرکی گیرشان نیامد. اما این گروه افرادی نبودند که بگویند ما جایی رفتیم و چیزی گیرمان نیامد، بنابراین آقای عاصمی‌پور را به دلیل سوآپ برکنار کردند، چرا؟ چون وزیر وقت گفته بود یک عده‌ای از فعالیت در سوآپ نفع می‌برند. وظیفه این گروه هم این بود که بروند و آنهایی را که منافع دارند پیدا کنند. جالب است بدانید که شرکت داخلی در امر سوآپ فعالیت نمی‌کرد و نیکو مسئول مستقیم عملیات سوآپ بود. شرکت‌های خارجی و ظرفیت کار آنها هم مشخص بود. اصلا امکان رانت وجود نداشت، آنها چه‌کار کردند؟ در نهایت آقای عاصمی‌پور را برکنار کردند. همان ایام من پنج نامه محرمانه به وزیر وقت نوشتم و عواقب این تصمیم را گوشزد و با ایشان اتمام حجت کردم. گفتم که به خاطر حرف‌های بی‌ربط، نیکو را به هم نریزند. اما ایشان این کار را انجام دادند و در نهایت دیدید که چه بر سر سوآپ آمد. آن زمان آنها فکر می‌کردند هرجایی که قرار است کاری انجام شود حتما یک عده‌ای دارند می‌خورند و می‌برند، بنابراین باید مچ آنها را گرفت.

اگر امروز دستور احیای دوباره سوآپ صادر شود آیا شرکت‌ها تمایل دارند دوباره به ایران برگردند؟

موسوی: نمی‌توان در مورد احیای سوآپ زمان داد، شرایط احیای سوآپ از زمان شروع آن سخت‌تر خواهد بود. پیچیدگی‌های خاص سیاسی در این عرصه وجود دارد و ضعیف شدن رقیب هم کار سختی است، زیرا مسیرهای سوآپ برای کشورهای آسیای میانه سودآوری داشته و به همین راحتی از این سود نخواهند گذشت.

آیا در جریان این توقف، منافع ملی در نظر گرفته شد و آیا نمی‌توانستیم این روند توقف را به شکل دیگری انجام دهیم؟

موسوی: در این سال‌ها حدود ٢٢٦ میلیون بشکه نفت خام سوآپ شد. باید میزان قیمت‌ها و سود و زیان این معامله‌ها را سنجید و محاسبه کرد. در عین حال باید فرصت‌های از دست رفته در این سال‌ها را محاسبه کرده و با عدد و رقم گفت که چه خسارتی داشتیم. علاوه بر این در این سال‌ها به تامین فرآورده برای نیروگاه شمال اقدام می‌کردیم که با قطع سوآپ این روند هم متوقف شد و مجبور شدیم از مسیرهای دیگری این سوخت را تامین کنیم. با این حال با یک تصمیم این روند متوقف و همه تاسیسات و سرمایه‌ها راکد شد. خب باید به همه اینها، هزینه نگهداشت و تعمیرات و نوسازی را هم اضافه کنم.

حسینی: فکر می‌کنم باید دو پیش‌زمینه برای امکان سوآپ مجدد در کشور فراهم شود؛ اولا اینکه باید جو شایعه و تهمتی را که درباره سوآپ درست کرده‌اند، تمام کرد. به اعتقاد من وزارت نفت نمی‌تواند حریف این افراد شود. این موضوع باید در جلسه شورای عالی امنیت ملی بحث و یک‌بار برای همیشه پرونده آن بسته شود. نه اینکه گاهی عده‌ای بیایند و با اینکه مدرکی ندارند آقای زنگنه یا وزارت نفت را متهم کنند که اینها در حال توزیع رانت هستند. این اطمینان باید وجود داشته باشد که یک وزیر به‌صورت یکطرفه به لغو سوآپ اقدام نکند و شرکت‌های خارجی هم مطمئن باشند که با تغییر دولت‌ها این تصمیم لغو نمی‌شود. دوم اینکه باید منتظر باشیم تا مذاکرات به نتیجه برسد. اگر مذاکرات هسته‌ای به نتیجه رسید قطعا ایران، بهترین مسیر برای انتقال انرژی در منطقه خزر است. مثلا قزاق‌ها بسیار علاقه‌مند هستند تا از مسیر ایران نفت‌شان را به آب‌های آزاد ببرند.

آستانه: این را هم بگویم که ما همیشه به دنبال این بودیم که قراردادهای بلندمدت در سوآپ منعقد کنیم تا کشورها هرچه بیشتر ارزش استراتژیک ایران را برای خودشان دریابند تا حتی اگر مشکلی پیش بیاید به راحتی قرارداد را لغو نکنند. تقریبا هر فرد منصفی در ایران که الفبای اقتصاد را بلد باشد می‌داند که اینها الفبای اقتصاد است و باید همه آنها رعایت شود.

شاهدوست: در واقع ما نفت با API بالا به پالایشگاه‌های‌مان تحویل می‌دادیم و ظرفیت خط لوله جنوب به شمال را برای این کار خالی نگه می‌داشتیم. الان که سوآپ قطع شده از خط لوله‌ای که می‌توانستیم حداقل فرآورده به جنوب ارسال کنیم، برای ارسال نفت خام استفاده می‌کنیم و برای انتقال فرآورده از جنوب به شمال تردد جاده‌ای‌مان افزایش یافته است.

احساس‌تان نسبت به قطع سوآپ چیست؟

موسوی: شوک به عملیات نفتی.

شاهدوست: Disater (فاجعه).

آستانه: باید تلاش کنیم که سوآپ دوباره احیا شود چون راه دیگری نداریم. اگر کشورمان را دوست داریم، به جای منفی‌نگری مثبت‌اندیش باشیم و تلاش کنیم وضع را برگردانیم. باید با امید زنده باشیم و نفت رفته را به پایانه‌ها برگردانیم.

حسینی: برخلاف منافع ملی و نشانه جهالت.