6 راهکار برای جلوگیری از تکرار فاجعه پلاسکو

در روز 30 دی ماه 1395 ساختمان پلاسکو تهران در میان بهت و حیرت مردم فرو ریخت. تاکنون این حادثه نزدیک به 100 نفر مصدوم داشته و رقم کشته شدگان 20 نفر اعلام شده است. ساختمان پلاسکو نخستین ساختمان بلندمرتبه تمام فلزی ایران و همچنین آسمان خراش خاورمیانه بود که نیم قرن پیش توسط حبیب الله القانیان مالک کارخانه پلاسکو ایجاد شد.

ساختمان پلاسکو واقع در ضلع شمال شرقی چهارراه استانبول در سال 1341 و در 16 طبقه ساخته شد. این ساختمان در زمان خود بلندترین بنا در ایران به شمار می آمد و مساحت زیربنای آن 29 هزار متر مربع بود.

هر چند که با سازه فولادی، عمر مفید ساختمان پلاسکو بیش از 100سال تخمین زده می شد، اما بارها قرار بود به بهانه نوسازی و بازسازی تخریب شود که با مخالفت مغازه داران و کسبه روبه رو شد. طبقات پایینی این ساختمان به تدریج به فروشگاه های پوشاک مردانه و طبقات میانی  و بالایی به کارگاه های تولید البسه مردانه (بیشتر پیراهن) و همچنین انبار پوشاک اختصاص یافته بود که اصلا با کاربری آن همخوانی نداشت. این مسئله در بسیاری از بافت های قدیمی از قبیل بازار تهران دیده می شود که با وجود انبوه مواد آتش زا هیچ گونه ایمنی و دفاعی در برابر خطرات آتش سوزی ندارند.

در حالی که مردم شاهد سوختن و نابودی ساختمان پلاسکو و مصدومیت و مرگ ماموران فداکار و از خود گذشته آتش نشان و همچنین ساکنان زیرآوار آن بودند، عده ای پیدا کردن مقصران را آغاز کردند.

مقصران در ابتدا کارکنان واحدی ذکر شدند که با بی احتیاطی و سهل انگاری شروع آتش سوزی را رقم زدند و پس از آنها مالکان و کسبه ساختمان که به رغم ایمن نبودن وضعیت کماکان به فعالیت خود در شرایط پرخطر ادامه دادند.

در ادامه ماجرا قطعا دستگاه های اجرایی ذی ربط اتهام زنی به یکدیگر و جناح های رقیب را آغاز خواهند کرد و چنانچه همواره اتفاق افتاده بدون انجام هرگونه اقدامات اساسی و ریشه ای، پس از مدتی همه چیز فراموش می شود. در این سانحه بیش از هر چیز باید بر جان آتش نشانان با شهامتی تاسف خورد که زندگی خود را در راه انجام وظیفه از دست دادند. نابودی بیش از 400 واحد تولیدی – توزیعی با از دست رفتن شغل دو تا 3هزار نفر و از بین رفتن صدها میلیارد ریال سرمایه مردم از دیگر پیامدهای ناگوار این حادثه به شمار می رود.

حدود نیمی از بازار تاریخی تهران به فعالیت های توزیع منسوجات و پوشاک از قبیل پارچه، فرش، پوشاک و فعالیت های وابسته به آنها اختصاص یافته است. کارگاه های کوچک تولیدی پوشاک در پیرامون و همچنین داخل بازار تهران در شرایطی کاملا غیراستاندارد و غیرایمن استقرار پیدا کرده و در همین راستا واحدهای جنبی و خدماتی خیابان های مجاور را محل فعالیت خود قرار داده اند.

در کنار بازار تهران، بخش مهمی از تولیدکنندگان، توزیع کنندگان و خرده فروشان پوشاک در خیابان جمهوری اسلامی، (حد فاصل بین سعدی تا فلسطین) استقرار پیدا کرده اند. بررسی ها و برآوردها نشان می دهد که بیش از 60درصد از پارچه و نزدیک به 50 درصد پوشاک مصرفی کشور از طریق بازار تهران و خیابان جمهوری اسلامی توزیع می شود که ارزش روز این حجم تجاری حدود 50 هزار میلیارد ریال تخمین زده می شود.

علاوه بر این بیش از 40درصد پوشاک و کفش داخلی در این مناطق و پیرامون آنها تولید می شود و ساختمان های تجاری و مسکونی قدیمی و کهنه زیادی با شرایط ناایمن جهت انبار و تولید منسوجات و پوشاک اختصاص یافته است.

ساختمان های تجاری اطراف ساختمان پلاسکو مانند فردوسی، کویتی ها  و همچنین واقع در محدوده بازار، خیابان جمهوری و شمال غربی چهار راه جمهوری – ولیعصر از وضعیت پرخطر و ناایمن کاملا مشابهی با ساختمان پلاسکو برخوردار هستند. منسوجات و پوشاک اعم از طبیعی و مصنوعی قابلیت آتش گیری بالایی دارند و نگهداری  و انبار کردن ابتدایی آنها جهت تولید، توزیع و فروش شب عید، شرایط را در ماه های پایانی سال به مراتب بدتر و زمینه ساز و مساعد هرگونه فاجعه دیگری می کند.

بنابراین بافت فرسوده و تراکم هزاران تن مواد با قابلیت آتش گیری بالا ظرفیت بالایی برای بروز آتش سوزی دارد و باید منشا اصلی حوادثی از قبیل ساختمان پلاسکو را در شرایط و ساز و کاری دید که اجازه حفظ و استمرار وضعیت کنونی را داده است.

تهران؛ پایتخت سیاسی - تجاری

به طور کلی پایتخت  هایی مانند تهران در عین مرکزیت سیاسی، مرکز تجاری کشور نیز محسوب می شوند. بنابراین گرایش متداول به تمرکز بخش غالب توزیع کشور در تهران، امری اجتناب ناپذیر است. همچنین تولید پوشاک با توجه به ارتباط نزدیک آن با مد و نیاز به فعالیت در نزدیکی بازارهای اصلی، تمایل به سمت استقرار در مرکز کشور دارد، چنانچه در شهرهایی مانند استانبول، سئول و لس آنجلس بخش مهمی از تولید و توزیع پوشاک کشورهای ترکیه، کره جنوبی و آمریکا انجام می شود.

این کلانشهرها هم بی تردید با معضلات و مشکلاتی مشابه با تهران مواجه بوده و هستند. در این شهرها راه حل ها و راهکارهایی از قبیل نوسازی و بازسازی نقاط اقتصادی  تجاری مرکزی شهری، انتقال بخش مهمی از فعالیت های تولیدی – توزیعی به حاشیه شهرها، ایجاد پارک های صنعتی و خرده فروشی، تعیین محدوده مناطق شهری که جهت فعالیت بنگاه ها (تحت حمایت و کنترل) و صنعتی سازی و نوین سازی زنجیره تامین در جهت ساماندهی و سازماندهی تولید و توزیع منسوجات و پوشاک و رضایت خریداران و مصرف کنندگان به کار گرفته شده است.

موضوع بسیار کلیدی دیگری که در جهت تشدید اوضاع کنونی تاثیر به سزایی بر جای گذاشته، عدم تغییر در شرایط و ساز و کار تولید و توزیع منسوجات و پوشاک در کشور و حفظ ساختار سنتی متکی به بازار است. ضمن آنکه تولید پوشاک در ایران به میزان کمی به صورت صنعتی انجام می شود. نظام توزیع (عمده فروشی و خرده فروشی) منسوجات و پوشاک کشور کم و بیش بر ساز و کار نیم قرن گذشته استوار است.

در سطح جهان برندها و خرده فروشان تخصصی که محل فعالیت اصلی آنها در نقاط مرکزی شهر متمرکز نیست، تولید و توزیع پوشاک را اداره می کنند. در ایران دفاتر یا فروشگاه های متعددی (به اصطلاح پخش) با مدیریت غیرعلمی و سنتی بخش توزیع عمده فروشی و تعداد زیادی کارگاه های کوچک (به اصطلاح تولیدی) با محیط های کار به شدت نامناسب تولید پوشاک را برعهده دارند (مانند ساختمان پلاسکو) و در بخش خرده فروشی چندصد هزار فروشگاه و بوتیک نامتشکل عرضه پوشاک به مصرف کنندگان نهایی را انجام می دهند.

معضل دیگری که ناکارآمدی وضعیت موجود را تشدید کرده، هزینه بسیار بالا و نامتعارف اجاره محل کار و فروشگاه است که موجب می شود بخش بزرگی از منافع حاصل از تولید و توزیع پوشاک نصیب صاحبان املاک تجاری در سطح کشور و به خصوص تهران شود.

چنانچه ذکر شد در سطح جهان برندهای و خرده فروشان تخصصی پوشاک مدیریت زنجیره تامین پوشاک را برعهده دارند. آنها تولید پوشاک را مدیریت کرده و وظیفه توزیع و فروش و تامین مالی را انجام می دهند. برندها و خرده فروشان تخصصی پوشاک با طراحی و نوآوری محصولات و بررسی و برنامه ریزی بازار، برندینگ، بازاریابی و خدمات پس از فروش، مجموعه خدمات ارزش افزوده (دانش بنیان) متنوعی را ارائه می کنند.

در ایران دفاتر و فروشگاه های پخش تامین، تولید و عرضه پوشاک (از قبیل ساختمان پلاسکو) را به عهده دارند. در بیش از 90درصد موارد این دفاتر پخش یا اقدام به تولید پوشاک کم کیفیت با استفاده غیرقانونی از لیبل برندهای معروف جهانی یا واردات و قاچاق پوشاک درجه 3 و 4با برندهای تقلبی می کنند. طراحی و نوآوری در حد تقلید ناقص از طرح های طراحان جهانی است.

در بخش توزیع پوشاک جهانی، رویکردهای متنوعی شامل نوسازی و بازسازی نقاط تجاری (فروشگاهی) مرکزی شهر، ایجاد مجتمع های فروشگاهی در حاشیه شهرها (برای کاهش هزینه زمین و انتقال بار ترافیکی) و توسعه فروش اینترنتی اتخاذ شده است.

نیمی از پوشاک کشور در تهران تولید می شود

مسئله بزرگ و نکته کلیدی در اقتصاد ایران این است که برخلاف اغلب کشورها که از توسعه متوازن و هماهنگ بخش های مختلف برخوردار هستند، در ایران توسعه بیشتر معطوف به نوسازی سخت افزاری و بدون توجه به نرم افزارها و بخش های خدماتی پشتیبان بوده است. حدود نیم قرن است که به خصوص با درآمدهای نفتی ماشین آلات و تجهیزات تولیدی وارد کشور شده و صنایع نوسازی می شوند، اما در مقابل بخش توزیع کشور در مجموع همان ساختار سنتی نامتشکل و ناکارآمد خود را حفظ کرده است.

در اینجاست که نقش و وظیفه دولت، دستگاه های اجرایی و بخش خصوصی مشخص می شود. در بخش دولت وزارت صنعت، معدن و تجارت با توجه به اینکه هم متولی بخش تولید و هم توزیع است، نقش اصلی را دارد. حداقل نیمی از تولید و توزیع پوشاک کشور در محدوده شهری شهرداری تهران انجام می شود، بنابراین شهرداری تهران هم نظر به وظیفه تمشیت امور شهری، در این راستا وظیفه مهم و کلیدی به عهده دارد.

بخش خصوصی که در قالب تشکل های بخش خصوصی می تواند تاثیرگذار باشد، با بررسی و انعکاس حقایق و واقعیت ها به دولت و جامعه، پیگیری مطالبات صنفی و همکاری در جهت اجرای برنامه ها، از ایفای نقش خاص و مهمی برخوردار است.

وزارت صنعت، معدن و تجارت اصولا هدف و اولویت خود را توسعه صنایع بزرگ دولتی و شبه خصوصی متکی به رانت (به خصوص رانت منابع) از قبیل پتروشیمی، فولاد و خودرو قرار داده است، چنانچه در ربع قرن اخیر سهم این صنایع از حدود 35درصد تولید ناخالص بخش صنعت به نزدیک 70درصد در حال حاضر رسیده است.

متاسفانه بخش بنگاه های کوچک و متوسط (مانند تولید پوشاک و کفش) در حدی ضعیف و خارج از موضوع از سوی دولت ها همواره دیده شده که در دولت هشتم مدیریت بخش صنایع کوچک در شرکت شهرک های صنعتی که وظیفه عمرانی داشت، ادغام شد. هنگامی که دولت ها و دولتمردان بخواهند آلوده بنگاه داری شوند و خود ذی نفع باشند، بی تردید این مردم و فعالان بخش خصوصی هستند که به حاشیه رانده می شوند.

شهرداری تهران با تمرکز ثروتمندان و سرمایه ها در شمال شهر و منافع عظیمی که در این میان وجود دارد، بخش های مرکزی شهر (Downtown) را کم و بیش به فراموشی سپرده است، در حالی که با توجه به اهمیت و تاثیرگذاری اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نقاط مرکزی شهری، بازسازی، نوسازی و بهسازی این نقاط یکی از اولویت های اصلی و همیشگی شهرهای بزرگ به شمار می رود.

در پایان با توجه به تجربیات جهانی در توسعه اقتصادی و شهری، در جهت برون رفت از معضلات و مشکلات کنونی و  اجتناب از هزینه های اقتصادی، اجتماعی و انسانی حال و آینده، راهکارهایی به شرح ذیل ارائه می شود:

1- نوسازی و بازسازی منطقه مرکزی تهران (از جمله مراکز تولید و توزیع پوشاک)

2- نظام مندی تولید پوشاک و کفش در تهران با تعیین منطقه شهری (توام با حمایت و کنترل)

3- ایجاد پارک های پوشاک در مناطق مناسب نزدیک تهران (جهت توزیع پوشاک)

4- پشتیبانی از ایجاد واحدهای صنعتی پوشاک (در خارج از شهرها)

5- حمایت از ایجاد و توسعه خرده فروشان تخصصی پوشاک و برندهای داخلی

6- پشتیبانی از توسعه تجارت الکترونیک در خرده فروشی پوشاک