سدهای بزرگ بر رودخانه‌های کوچک

گروهی از کارشناسان معتقدند برخی از سدهای ایران در زمان طراحی بدون توجه به پایداری در پایین‌دست رودخانه‌ها، بزرگ‌تر از حد معمول ساخته‌ می‌شوند. این مسئله رودخانه‌های دائمی را به فصلی تبدیل کرده و تالاب‌ها را خشکانده‌ است. عضو سابق شورای جهانی آب معتقد است که عدم توجه به نیازهای کل حوضه‌ آبریز و تأکید کارفرما یعنی وزارت نیرو به استفاده حداکثری از آب در محل احداث سد سبب شده که احجام سدها بزرگ طراحی شود. اما رئیس گروه ایمنی و پایداری سدهای شرکت مدیریت منابع آب ایران تأکید می‌کند: با توجه به نیاز آب جمعیت در 50 سال آینده ناگزیریم حجم مخازن را بزرگ طراحی کنیم.

عضو سابق شورای جهانی آب بر این باور است که سدهای ایران «اور دیزاین over design» طراحی می‌شوند. اور دیزاین طراحی شدن سدها به این مفهوم است که برای رفع نیازهای یک منطقه سدی به حجم یک لیوان آب نیاز داریم اما به‌جای آن بشکه می‌سازیم. درنتیجه برخی از سدهای ایران هیچ‌گاه به مرحله سرریز نمی‌رسند و مشکلات عدیده‌ای برای پایین‌دست سدها ایجاد می‌شود. فرهاد ایمان شعار، رئیس گروه ایمنی و پایداری سدهای شرکت مدیریت منابع آب ایران در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» بر این باور است که استفاده از اصطلاح اوردیزاین برای سدهای ایران بی‌انصافی است.

وی می‌گوید: اگر سدی سرریز کند، یعنی از آب آن درست استفاده نکرده‌ایم. در بسیاری از نقاط جهان هر 10 سال یکبار سدها سرریز می‌کنند و این یک قاعده کلی است. در سدهای برق‌آبی که هدف ارتفاع گرفتن آب و رهاسازی آن برای تولید برق است، سد سرریز نمی‌‎کند زیرا آب در طول زمان رهاسازی می‌شود. ایمان شعار ادامه می‌دهد: 11 سال خشک را پشت سر گذاشته‌ایم و طبیعی است که آورد رودخانه‌ها کاهش یابد. در کشور خشکی مانند ایران هر صد سال یکبار باید سدها به سرریز برسند.

در حالی‌ رئیس گروه ایمنی و پایداری سدها سرریز کردن سدها را نشانه مدیریت نامناسب منابع آب می‌داند که در ساخت سد، هزینه‌های هنگفتی برای طراحی سرریز انجام می‌شود و تمام سدهای کشور از جمله سدهای برق‌آبی دارای سرریز هستند. به گفته ایمان شعار در سال آبی جاری 36 سد از 120 سد در حال بهره‌برداری به سرریز رسیده است. وی تعداد سدهای در حال بهره‌برداری کشور را 648 سد اعلام کرد و گفت: حجم تنظیمی این سدها 48/8 میلیارد متر مکعب است. از این تعداد سد 350 تا 360 سد به‌وسیله وزارت نیرو ساخته شده و بقیه را وزارت جهاد کشاورزی ساخته است.

رئیس گروه ایمنی و پایداری سدها ادامه داد: در ایران 120 سد در حال ساخت با حجمی معادل 28 میلیارد متر مکعب و 60 تا 70 سد در حال مطالعه وجود دارد. به گفته وی از آنجا که حجم و اندازه بارش‌ها در فصول مختلف متفاوت است اما مصرف قطع نمی‌شود، وزارت نیرو ناگزیر به سدسازی با احجام بزرگ است. از سوی دیگر به دلیل آنکه اهداف آتی برای سد در نظر گرفته می‌شود و نیازهای 50 سال بعد مناطق هم باید لحاظ شود، احجام سدها بزرگ‌تر گرفته می‌شود. زیرا سد، سازه‌ای نیست که هر وقت مایل بودیم، بتوانیم اقدام به ساخت آن کنیم.

لزوم تغییر در نظام مهندسی آب

در مقابل اظهارات ایمان شعار، عباسقلی جهانی عضو سابق شورای جهانی آب در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» دلیل بزرگ طراحی شدن مخازن سدهای کشور را مرتبط با قراردادهای مهندسین مشاور می‌داند. قائم‌مقام مدیرعامل شرکت مهندسین مشاور بهان سد می‌گوید: قراردادهای مهندسان مشاور با کمال تاسف معطوف به یک نقطه است و به حوضه آبریز توجهی ندارد. در بند نخست این قراردادها کلمه استفاده حداکثری از آب قید شده، بنابراین مشاور به اتفاقاتی که در کل سیستم و حوضه آبریز رخ می‌دهد، توجهی ندارد. این در حالی است که مشاوران با توجه به اصول اخلاق حرفه‌ای، نباید مطیع دستورات کارفرما بوده و حداقل باید به سفارش‌دهنده پروژه آثار و تبعات تصمیماتش را گوشزد کنند.

وی نبود آمار و اطلاعات درست را هم دلیل دیگری می‌داند که سبب می‌شود سدها اوردیزاین طراحی شوند. به گفته جهانی، اطلاعات خام در زمینه آب وجود دارد اما سیستم پردازش اطلاعات در ایران دارای مشکلاتی است. اشکال در سیستم پردازش سبب می‌شود که شبیه‌سازی‌ها برای برخی مناطقی که آمار و اطلاعات ندارند، نزدیک به واقعیت نباشد. وی در تشریح سخن خود می‌گوید: در شبیه‌سازی شرایط محیطی، آمار و اطلاعات به سیستم‌های پردازش داده می‌شود. طبیعی است که اگر این آمار و اطلاعات درست و متکی بر واقعیت‌ها نباشد، نتایج حاصل از شبیه‌سازی نسبت به مواقعی که آمار درست به سیستم پردازش می‌دهیم، متفاوت باشد.

البته قائم‌مقام مدیرعامل شرکت مهندسین مشاور بهان سد به این نکته هم اشاره دارد که در برخی مناطق کشور که دبی پایه رودخانه‌ها منظم نیست، مانند مناطق جنوب شرق و جنوب ایران نیاز به ساختن سدهایی با مخازن بزرگ داریم. زیرا در این مناطق سدها در اغلب روزهای سال، آبی دریافت نمی‌کنند اما هر دو تا سه سال یکبار، با سیلاب‌های بزرگ پر می‌شوند. به این ترتیب می‌توانیم نیازهای جامعه را در فصول خشک، تأمین کنیم.

وی به این نکته هم اشاره می‌کند: در غرب و شمال ایران که دبی رودخانه‌ها منظم است، به هیچ وجه نیازی به ساخت سدهایی با احجام بزرگ‌تر از آورد رودخانه نداریم. جهانی معتقد است که نیازها، در پروژه‌های سدسازی به‌درستی تعریف نمی‌شوند. یعنی پاسخ دادن به نیازهای یک بخش از حوضه آبریز در اولویت قرار می‌گیرد اما به نیازهای تاریخی پایین‌دست توجهی نمی‌شود، درنتیجه این مناطق همواره دچار مشکل می‌شوند.

مدیریت سدهای جهاد به وزارت نیرو منتقل می‌شود

براساس اعلام محمد حاج، رسولی‌ها، مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران، پنج سد خشک در ایران وجود دارد که در گروه پروژه‌های شکست خورده وزارت نیرو جا می‌گیرند. رئیس گروه ایمنی و پایداری سدهای شرکت مدیریت منابع آب ایران در واکنش به این سخن حاج‌رسولی‌ها تا حدودی طراحی نامناسب برخی از پروژه‌های سدسازی در ایران را تأیید کرده و می‌گوید: این طبیعی است که از 600 سد ساخته شده در کشور، حدود 50 سد هم اوردیزاین طراحی شوند.

وی اضافه می‌کند: اما بسیاری از انتقادات به سدها از روی نداشتن اطلاعات درست است. بسیاری از کارشناسان، سد شهریار واقع در آذربایجان شرقی را یک سد اوردیزاین می‌دانند و معتقدند که حجم مخزن 700 میلیون متر مکعب برای این سد زیاد است. ایمان شعار ادامه می‌دهد: این سد به روی قزل‌اوزن ساخته شده و هدف آن است که در 350 میلیون متر مکعب از حجم مخزن، رسوب جمع‌آوری شود. به این ترتیب سد سفیدرود در پایین‌دست دچار مشکل نمی‌شود.

وی با تأکید بر رهاسازی دبی پایه رودخانه‌ها توسط وزارت نیرو، بیان می‌کند: در برخی مناطق ناگزیریم در راستای تأمین آب شرب مردم، تمام آب را پشت سد نگه داریم. در زاینده‌رود، تأمین آب شرب مردم چادگان از نظر وزارت نیرو اهمیت بسیار بیشتری نسبت به خشکی این رودخانه دارد.

صدیقه ترابی، رئیس دفتر سیاست‌گذاری و تخصیص آب وزارت نیرو در همایش آب و برنامه ششم، ساخت سدهای کوچک توسط وزارت جهاد کشاورزی در سرشاخه‌های رودخانه‌ها را عاملی برای جمع نشدن آب در پشت سدهای بزرگ و خشکی رودخانه‌ها و تالاب‌ها همچنین کاهش نفوذ آب به داخل زمین معرفی می‌کرد. همواره انتقاداتی درباره عدم وجود برنامه در ساخت این سدها مطرح بوده ‌است. رئیس گروه ایمنی و پایداری سدها از واگذاری مدیریت سدهای کوچک ساخته شده به‌وسیله وزارت جهاد کشاورزی به وزارت نیرو خبر می‌دهد.

وی می‌گوید: مدیریت این سدها به صورت استانی به وزارت نیرو واگذار خواهد شد.