دنیا به دنبال مدیریت ذخیره آب سبز

«آب سبز» آب لایه‌های سطحی خاک است که اگر به مصرف گیاه نرسد، تبخیر شده و از دسترس خارج می‌شود. حدود 60 درصد آب باران به آب سبز تبدیل می‌شود، بنابراین مدیریت و استفاده بهینه از این آب، می‌تواند تحولی جدی در تأمین غذای بشر ایجاد کند. 

سعید نی‌ریزی، رئیس کمیسیون جهانی آبیاری و زهکشی می‌گوید: موضوع استفاده بهینه از آب سبز در دستور کار کشورهای جهان قرار داشته و تلاش می‌کنیم با استفاده از این مفهوم تولید محصول در کشت دیم را افزایش دهیم. رئیس کمیسیون جهانی آبیاری و زهکشی در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» بیان می‌کند: در مدیریت آب سبز تولید افزایش پیدا می‌کند، یعنی تلاش می‌کنیم که آب لایه‌های سطحی را که تبخیر شده و به راحتی از دسترس خارج می‌شود، به تعرق تبدیل کنیم. 

تعرق از تولیدات جانبی عمل فتوسنتز است. اگرچه تعرق تا حد زیادی شبیه تبخیر بوده و آب را به صورت بخار از دسترس خارج می‌کند اما در جریان این فرآیند، تولیدات گیاهی هم افزایش پیدا می‌کند. به همین دلیل نی‌ریزی معتقد است: با توجه به اینکه در ایران بین 60 تا 90 میلیون هکتار مرتع درجه یک و دو، 20 تا 30 میلیون هکتار جنگل و 6میلیون هکتار اراضی کشاورزی دیم داریم، با مدیریت مناسب می‌توانیم بهره‌وری آب سبز را افزایش دهیم. رئیس کمیسیون جهانی آبیاری و زهکشی، کمبود سرمایه‌گذاری در مراتع را عامل استفاده غیر‌بهینه از آب سبز معرفی کرده و بر این باور است که با استفاده از روش‌های مرتع‌داری کلاسیک می‌توان تولید علوفه در مراتع را افزایش داد. از این طریق شاید بتوانیم حدود 20 میلیارد متر مکعب و حتی بیشتر آب را به تعرق تبدیل کنیم.

وی اضافه می‌کند: در مدیریت آب سبز ما عملیات آبی انجام نمی‌دهیم و نمی‌خواهیم در چرخه آب طبیعت خللی وارد کنیم. بدون اینکه هیچ دست درازی به «آب آبی» (شامل روان آب‌های سطحی و آب نفوذ کرده داخل زمین) بکنیم، با تبدیل تبخیر به تعرق از درون گیاه مورد نظر، می‌توان تولید ملی را بالا برده و بهره‌وری آب باران را افزایش دهیم. این مسئله برای ارتقای تولید در دیم‌زارهای دنیا پیگیری می‌شود.

به گفته نی‌ریزی به دلیل عدم توجه به مسئله مدیریت آب سبز نیمی از اراضی دیم کشور که در رقوم بارندگی مناسب قرار گرفته‌اند، بدون تولید باقی مانده‌اند اما با برنامه‌ریزی مناسب قادر خواهیم بود این عرصه‌ها را به چرخه تولید محصولات کشاورزی بازگردانیم.

افزایش تولید اراضی دیم امکان‌پذیر است

در ایران برنامه مناسبی برای افزایش تولید در اراضی دیم نداریم. حسین دهقانی سانیچ عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی هم در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» به این مسئله اشاره داشته و می‌گوید: نمی‌توان ادعا کرد که هیچ اقدامی برای بهبود بهره‌وری اراضی دیم انجام نشده اما قطعاً اقدامات انجام شده به حد کافی نبوده که وضعیت فعلی رضایت بخش نیست.

4 میلیون هکتار از 6 میلیون هکتار اراضی دیم کشور به کشت گندم به‌عنوان اصلی‌ترین غذای مردم ایران اختصاص دارد اما راندمان تولید این محصول در اراضی دیم کشور مطلوب نیست از هر هکتار زمین دیم در ایران حدود یک تن محصول برداشت می‌شود، این در حالی است که میانگین تولید گندم در اراضی دیم مناطق پربارانی مثل اتحادیه اروپا بین 7 تا 8 تن در هکتار است. در تگزاس آمریکا هم این رقم به حدود 3 تن در هکتار می‌رسد. آیا می‌توان با مدیریت بهینه آب سبز راندمان را در اراضی دیم ایران افزایش داد؟

دهقانی سانیچ به این پرسش این‌گونه پاسخ می‌دهد: می‌توان با تقویت خاک و افزایش مواد هوموسی در آن همچنین توجه به مسائل مربوط به تاریخ کشت، استفاده از پیش آگاهی‌های هواشناسی برای کشت به موقع محصول توسط کشاورزان، افزایش تعداد ایستگاه‌های هواشناسی و مدل‌های اقلیمی در صورت لزوم، زمینه را برای استفاده بهینه از بارش‌ها فراهم کنیم. به این ترتیب، از آب سبز بهتر استفاده خواهیم کرد.

به گفته وی اگر شدت بارندگی و شرایط خاک با هم منطبق باشد، باران در درون خاک نفوذ می‌کند. اما اگر شدت بارش با نوع خاک منطبق نباشد، به روان آب، سیلاب و شست‌وشوی خاک تبدیل شده و خسارت‌زا می‌شود. بنابراین در اراضی دیم هرچه میزان نفوذپذیری و ضریب نگه‌داشت افزایش یابد بهتر می‌توانیم از آب سبز استفاده کنیم.

عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی با اشاره به آمارهای سال 2007، میزان آبی را که از 100 درصد بارش‌ها در جهان صرف کشت دیم می‌شود، 4/5 درصد اعلام می‌کند. وی ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه 36 درصد از کل بارش‌ها به اقیانوس‌ها می‌رود، 2/8 درصد به آب آبی تبدیل شده و از دسترس خارج می‌شود همچنین 56 درصد صرف جنگل‌ها و مراتع شده و 0/6 درصد هم صرف امور دامپروری می‌شود، بنابراین کل آب سبزی که می‌توان آن را در اراضی دیم مدیریت کرد، حدود 4/5 درصد بوده و رقم بزرگی نخواهد بود. این در حالی است که رئیس کمیسیون جهانی آبیاری و زهکشی جلوگیری از تخریب مراتع، افزایش تولید علوفه و حتی تولید چوب در جنگل‌ها را هم با مدیریت آب سبز مرتبط دانسته و معتقد است که با این شیوه تحولی عظیم در تولید محصولات جهان ایجاد می‌شود. 

آغاز برنامه‌ریزی برای مدیریت بهینه آب سبز

با وجود آنکه حجم آب سبز قابل مدیریت در اراضی دیم بسیار محدود است اما در مجامع جهانی برنامه‌های مختلفی برای استفاده از این منابع در دست تدوین است. ایران هم از این قاعده کلی مستثنا نیست. ناصر دواتگر، معاون پژوهشی رئیس مؤسسه خاک و آب در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» می‌گوید: به‌طور مستقیم روی مسئله آب سبز فعالیت نمی‌کنیم اما در این مؤسسه مطالعاتی در زمینه به‌روز کردن نیاز آبی گیاهان در دست تدوین است که مدیریت آب سبز را هم در درون خود دارد.

به گفته وی با برآورد نیاز آبی گیاهان زمینه مدیریت بهینه آب در مزرعه برای کشاورزان فراهم می‌شود زیرا اگر کشاورزان آب را بیش از نیاز گیاهان مصرف کنند، آب اضافی تبخیر شده یا با نفوذ در خاک از محیط ریشه خارج شده و دور از دسترس می‌شود. دواتگر اضافه می‌کند: مصرف آب اضافی در مزارع هیچ کمکی به تولید نمی‌کند، زیرا گیاه از آن استفاده مفید نکرده و فقط تبخیر را افزایش می‌دهد.

دکتر عبدالعلی غفاری، رئیس سابق مؤسسه تحقیقات و رئیس فعلی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی هم در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» درباره اقدامات بخش تحقیقات برای مدیریت بهتر و استفاده بیشتر از آب سبز در اراضی دیم بیان می‌کند: در مرکز تحقیقات دیم، کار به زراعی انجام شده‌است. بذرهای مقاوم به خشکی و کم مصرف تولید شده و با استفاده از شخم‌های حفاظتی تلاش کردیم آب کمتری در سطح مزارع تبخیر شود.

وی ادامه می‌دهد: با تعیین زمان کاشت به موقع هم راهکارهایی برای افزایش بهره‌وری آب سبز ارائه کردیم اما هیچ‌گاه این اقدامات کمی نشد تا ببینیم به چه میزان در افزایش بهره‌وری آب سبز تأثیر داشته است.

* ارتباط با کارشناس: leilamargan2008@gmail.com