انتقال آب به هامون از کانال دیپلماسی

عدم رعایت معاهدات بین ایران و افغانستان و به رسمیت نشناختن حق‌آبه ایران از هیرمند از سوی همسایه شرقی، مجموعه تالاب‌های بین‌المللی هامون را خشکانده‌ است. حضور رییس‌جمهور افغانستان در ایران فضایی ایجاد کرده که درهای جدیدی را به منظور مذاکره برای احیای این تالاب به روی وزارت امور خارجه ایران می‌گشاید. به اعتقاد رییس مرکز امور بین‌الملل و کنوانسیون‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست، قدرت دستگاه دیپلماسی تضمین‌کننده احیای هامون است. مجید شفیع‌پور، رییس مرکز امور بین‌الملل و کنوانسیون‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست مدعی است که در دولت یازدهم موضوع محیط‎زیست به دستور کار دستگاه دیپلماسی ایران وارد شده ‌است.

تالاب‌های بین‌المللی هامون شامل هامون پوزک، هامون صابری و هامون هیرمند در استان سیستان و بلوچستان واقع شده و در زمان پرآبی، یک تالاب واحد را تشکیل می‌دهند. بخش عمده این تالاب در ایران واقع شده و رودخانه هیرمند که از افغانستان سرچشمه می‌گیرد، مهم‌ترین منبع تامین‌کننده آب این تالاب است. اما متاسفانه مصرف بیش از حد آب در بالادست، بیش از سه دهه است که هامون را از آب هیرمند محروم کرده و این تالاب را به کانونی برای وقوع پدیده گردوغبار در جنوب شرق کشور تبدیل کرده‌ است.

محمد اشرف غنی، رییس‌جمهور افغانستان یکشنبه وارد ایران شد و امیدهای زیادی وجود دارد تا دستگاه دیپلماسی ایران در این سفر، نظر مساعد رییس‌جمهور همسایه جنوب شرقی ایران را برای به رسمیت شناختن حق‌آبه ایران از رود هیرمند جلب کند. رییس مرکز امور بین‌الملل سازمان محیط‌زیست نقش وزارت امور خارجه را در رایزنی بین کشورها بسیار پراهمیت توصیف و تاکید می‌کند که پس از اتمام مذاکرات بین دولت ایران و افغانستان در زمینه حق‌آبه ایران از هیرمند، جزییات را در اختیار رسانه‌ها قرار خواهد داد. 

وی به «فرصت‌امروز» می‌گوید: روابط بین کشورها توسط دستگاه‌های دیپلماسی در عرصه‌های گوناگون تنظیم می‌شود. سیاست‌های وزارت امور خارجه بدون شک برگرفته از راهبردهای تدوین شده در سطوح کلان کشور بوده و مدنظر همکاری بین گروه کشورها یا دو کشور، به‌صورت دو یا چندجانبه خواهد بود. شفیع‌پور با اشاره به اینکه وزارت امور خارجه یکی از اجزای اصلی و کلیدی محقق کردن تمام زمینه‌های کاری بین دو کشور ایران و افغانستان است، بیان می‌کند: نقش سفیران و سفارتخانه‌ها در کشورهای مختلف، در بر گرفتن همین محورها و زمینه‌های کاری است. وی معتقد است دستگاه دیپلماسی کمک می‌کند تا با استفاده از ابزار گفت‌وگوی سیاسی، همکاری‌ها و مراودات در زمینه‌های مختلف که در برگیرنده منافع ملی دو کشور است، تنظیم شود.

احیای تالاب بین‌المللی هامون مهم‌ترین محور همکاری‌ها

به اعتقاد رییس مرکز امور بین‌الملل سازمان محیط‌زیست، ایران و افغانستان در زمینه‌های مختلفی مانند مهاجرت، نیازهای ترانزیت کالا، مباحث اقتصادی، توسعه طرح‌های عمرانی و غیره همکاری‌های مشترکی از گذشته داشته و از دو سال قبل، مسئله محیط‌زیست هم به سرفصل‌های همکاری دوجانبه آنها افزوده شده‌ است. وی اضافه می‌کند: موضوع احیای تالاب‌های بین‌المللی هامون یکی از اصلی‌ترین اجزای همکاری‌های محیط‌زیستی بین دو کشور است.

شفیع‌پور در پاسخ به این پرسش که آیا قدرت دستگاه دیپلماسی یک کشور می‌تواند عاملی برای رعایت نکردن حق‌آبه‌ها از سوی آن کشور شود، می‌گوید: قدرت دیپلماسی می‌تواند متضمن منافع ملی کشورها و قدرت دستگاه دیپلماسی ایران می‌تواند تضمین‌کننده وصول حق‌آبه‌های کشاورزی و محیط‌زیستی کشور شود. وی اضافه می‌کند: اگر از این زاویه به مسائل نگاه کنیم، یقینا محقق کردن منافع ملی کشور در زمینه محیط‌زیست -با توجه به اینکه ماهیت مفاهیم زیست محیطی مقید به مرزهای سیاسی نیستند- با تلاش‌های دیپلماسی امکان‌پذیر می‌شود. زیرا فعالیت‌های وزارت امور خارجه می‌تواند متضمن بقا و احیای این کارکردها شود.

استمرار فعالیت‌ها، ضروری برای احیای هامون

تر شدن لب‌های خشک هامون به یک مطالبه اجتماعی تبدیل شده‌ است. دوستداران محیط‌زیست با امضای تومارهایی خواستار احیای این دریاچه شده‌اند. نتیجه این تلاش‌های اجتماعی هم تصویب 5 میلیارد تومان اعتبار برای احیای تالاب‌های بین‌المللی هامون است که آذرماه سال گذشته از زبان محمدعلی کیخا، معاون محیط‌زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست در رسانه‌ها منتشر شد. اما عباسقلی جهانی، عضو سابق شورای جهانی آب بر این باور است که برای احیای هامون، علاوه بر اینکه باید به دیپلماسی آب پرداخته شود، باید دکترین بلند‌مدتی هم برای نحوه همکاری و مدیریت منابع آب مشترک به‌عنوان یک مسئله حساس و مهم داشته باشیم.

وی به «فرصت‌امروز» می‌گوید: باید برای احیای هامون به‌صورت هوشمندانه برنامه‌ریزی شود. جهانی با اشاره به اقداماتی که اخیرا انجام شده، بیان می‌کند: این اقدامات باید تقویت و یک برنامه‌ریزی منسجم با در نظر گرفتن افق‌های بلند‌مدت منظور شود. جهانی برخلاف رییس مرکز امور بین‌الملل سازمان محیط‌زیست که مدعی است مسئله هامون و حق‌آبه هیرمند در دولت یازدهم در دستور کار دولت ایران و افغانستان قرار گرفته است، از تصویب قراردادهایی در این رابطه، قبل از پیروزی انقلاب اسلامی خبر می‌دهد. وی در پاسخ به این پرسش که چرا با گذشت چهار دهه این قراردادها اجرایی نشده‌ است، می‌گوید: این معاهده در برهه‌های زمانی مختلف بر حسب روابط دو طرف و مشکلات منطقه دچار افت و خیزهای فراوانی بوده‌ است. اما قاعدتا در شرایط کنونی باید مفاد آن زنده شود و مکانیزم‌هایی برای اجرای دقیق بندهای آن تعریف شود.

وی تاکید می‌کند: باید تشکیل کمیسیون رودخانه‌های مرزی به‌صورت مستمر درآمده و موسمی نباشد. زیرا ضرورت دارد به این مسئله به‌صورت دائمی توجه شود. جهانی با اشاره به اینکه سال‌هاست حق‌آبه‌ ایران از هیرمند براساس قرارداد بین دو کشور رعایت نشده، تاکید می‌کند: در شرایط کنونی که منطقه تا حدودی به ثبات رسیده‌ است، زنده کردن این سهمیه مسئله اصلی است. با توجه به تحولاتی که رخ داده، می‌توان بحث‌های جدیدی را مطرح کرد که مستلزم یک کار مستمر و دائم است.