احیای دریاچه ارومیه؛ آزمونی برای جامعه ایرانی

«آب» بحران بزرگ ایران در سال‌های آینده است. شدت بحران به اندازه‌ای است که برنامه‌ریزان ارشد سیاسی و اقتصادی، درمان آن را به مثابه یک مسئله ملی در دستور کار برنامه ششم توسعه قرار داده‌اند. خشک شدن دریاچه‌ها، هدر رفتن منابع آب نهفته در صدها دشت کشور و ناتوانی در مهار آب‌های سطحی، از نشانه‌های بحران آب است. در این میان اما خشک شدن دریاچه ارومیه فاجعه‌ای بزرگ است که ایرانیان را در بهت و حیرت فرو برده است.

حسام‌الدین آشنا، مشاور رئیس‌جمهور و سرپرست مرکز بررسی‌های استراتژیک رئیس‌جمهور در نشستی که در آن هماهنگ‌کننده مقیم برنامه عمران ملل متحد در تهران، استاندار آذربایجان غربی، دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه و کارشناسان دستگاه‌ها و نهادهای مدنی حاضر بودند، تصریح کرد: «چشم جامعه جهانی و همچنین ایرانیان به احیای دریاچه ارومیه دوخته شده است. احیای دریاچه ارومیه یک آزمون بزرگ برای سنجش توانایی سیاستگذاران، نخبگان علمی، انجمن‌های جامعه مدنی و کل جامعه ایران در حل یک مشکل پیچیده است. جامعه ایرانی در معرض این آزمون قرار دارد که آیا توانمندی کافی سیاسی، سیاستگذاری و اجرایی برای حل این معضل دارد. پیامدهای خشک شدن دریاچه ارومیه بر منطقه‌های پیرامونی بسیار گسترده‌ شده و یک مسئله راهبردی به حساب می‌آید و با امنیت ملی و توسعه پایدار ایران گره خورده است.»

تغییرات اقلیم و خشک شدن زمین معضلی جهانی است که تبعات آن در خاورمیانه هم به شکل جدی در حال ظهور است. گری لوییس، نماینده مقیم برنامه عمران ملل متحد (UNDP)با تکیه بر اطلاعات استخراج شده از عکس‌های ماهواره‌ای کاهش منابع آب در منطقه بین‌النهرین و در رودخانه‌های دجله و فرات را که منابع آبی آن بین سوریه، ترکیه، عراق و قسمتی از ایران مشترک است بیشتر از سایر مناطق خاورمیانه توصیف کرد. به گفته وی، این کاهش آورد رودخانه‌ها، تنش بین کشورهای استفاده‌کننده از این منابع آبی (به جز ایران) را افزایش داده‌است.

به گزارش «فرصت امروز» گری لوییس در کارگاه «نقش برنامه‌ریزی و مشارکت‌های مردمی چالش‌های توسعه و محیط زیست» تامین آب را مهم‌ترین موضوع حفظ امنیت جهان در آینده توصیف کرد. به گفته وی آب و حساسیت‌های مرتبط با آن این پتانسیل را دارد که بین مردم مناطق مختلف تنش ایجاد کند.

نماینده مقیم UNDP گفت: بخش‌های مختلف ایران درگیر مشکلات منابع آب است. خشک شدن دریاچه‌های هامون و ارومیه، کاهش منابع آب در اصفهان و خوزستان و افت سطح سفره آب‌های زیرزمینی در روستاها و شهرهای مرکزی ایران، نشان‌دهنده تشدید بحران آب در کشور است. وی افزود: کاهش ورود آب هیرمند به هامون، زمینه اضمحلال و از بین رفتن زندگی هزاران نفر از مردم جنوب شرق ایران را فراهم کرده‌است. هزاران نفر از مردم حاشیه تالاب‌های هامون و ارومیه به دلیل خشک شدن این دو پهنه آبی، محل سکونت خود را ترک کرده‌اند. 

گری لوییس افزود: برنامه عمران ملل‌متحد با همکاری سازمان‌های محیط زیست ایران، جهاد کشاورزی، استانداری‌ها، جوامع محلی و ذی‌نفعان حاشیه دریاچه ارومیه برنامه‌ای را در 10درصد از حوضه آبریز ارومیه در راستای کاهش مصرف آب اجرا کرده که نتایج آن مثبت بوده‌است. وی ادامه داد: مایلیم این تجربه را به اشتراک بگذاریم تا در سطح بزرگ‌تری از حوضه آبریز ارومیه اجرا شود. نماینده مقیم UNDP توسعه سریع کشاورزی، حفر چاه‌های غیر‌مجاز و برداشت بیش از حد از منابع آب را بخشی از دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه دانست.

عدم پایش برنامه‌های احیای دریاچه ارومیه

برداشت بیش از حد از منابع آب در سایه ساخت سدهای متعدد به روی رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه روی داده ‌است. این سدها مانند تمام پروژه‌های عمرانی قطعا ارزیابی زیست محیطی دارند. اما چطور با وجود بررسی‌های دقیق، دریاچه ارومیه خشک ‌شد؟ در حالی که این حوضه نسبت به سایر حوضه‌های آبریز کشور کمترین تنش خشکسالی را تحمل کرده‌است.

علی‌نظری‌دوست، مدیر طرح توسعه پایدار برنامه عمران ملل متحد به این پرسش این‌گونه پاسخ می‌دهد: در ساخت سد به روی رودخانه‌هایی که به دریاچه ارومیه می‌ریزد، تاثیر یک سد روی کنترل آب وارد شده به دریاچه ارومیه تمرکز می‌شود اما روی اثر سایر برداشت‌ها شامل آب کنترل شده در سدهای دیگر و برداشت‌های محلی از سرشاخه‌ها با میزان پتانسیل واقعی حوضه، محاسبه دقیقی انجام نمی‌شود. درست مثل یک حساب جاری که دائم بدون توجه به اندوخته اصلی حساب، چک کشیده‌ایم بدون اینکه چک‌های صادر شده را با هم جمع کنیم تا بدانیم آیا به اندازه موجودی اصلی هست یا خیر.

وی تاکید می‌کند: برای جلوگیری از این مسئله نیاز به تدوین طرح آمایش سرزمین واقعی داریم. مدیر طرح توسعه پایدار UNDP ادامه داد: در ایران توسعه را با ظرفیت‌های محیط زیستی و منابع آب تطبیق نداده‌ایم. وی با اشاره به اینکه نشست زمین به مفهوم از دست رفتن منابع آب زیرزمینی برای همیشه است و تغذیه سفره آب‌های زیرزمینی به دلیل فرونشست متوقف می‌شود، بیلان منفی سفره آب‌های زیرزمینی را عاملی برای توقف تغذیه آب‌های سطحی از طریق منابع آب زیرزمینی اعلام کرد. 

نظری‌دوست گفت: به دلیل بیلان منفی آب‌های زیرزمینی است که میزان بارش در کشور 5درصد کاهش می‌یابد اما میزان روان‌آب 15درصد کاهش می‌یابد. یعنی سفره آب‌های زیرزمینی توان ندارند رودخانه‌ها را تغذیه کنند و این رودخانه‌ها هستند که آب‌های زیرزمینی را تغذیه می‌کنند. در نتیجه رودخانه‌ها کم آب می‌شوند و ما فکر می‌کنیم که دچار خشکسالی شده‌ایم.

وی تنها راه خروج از بحران فعلی را کنترل مصرف و تقاضا برای آب اعلام کرد و انتقال آب بین حوضه‌ای را نوعی مسکن دانست که مبدا‌دهنده آب را در آینده نه‌چندان دور با مشکل مواجه می‌کند. مدیر طرح توسعه پایدار UNDP عنوان کرد: در حوضه آبریز دریاچه ارومیه آب را صرف تولید سیب می‌کنیم که بخش زیادی از آن به دلیل مازاد بودن در کنار جاده امحا می‌شود، در حالی که اگر آب وارد دریاچه شود، آرتمیایی تولید می‌شود که هر کیلوگرم آن 200 دلار ارزش دارد. اگر ارزیابی‌های اقتصادی در مباحث محیط زیست درست انجام شود، بدون‌شک به حفظ تالاب و محیط زیست به دلیل صرفه اقتصادی بیشتر به جای توسعه کشاورزی رأی خواهیم داد.

وی با تشریح برنامه‌ریزی انجام شده برای کنترل مصرف در حوضه آبریز ارومیه مهم‌ترین دلیل توفیق کم در پروژه احیای این دریاچه را عدم بازنگری درست در مصارف و برداشت‌های مستقیم و نبود پایش دقیق در زمینه انجام تعهدات سه استان درگیر این حوضه آبریز اعلام کرد.

سازمان ملل برای باغات برنامه ندارد

کاهش مصرف آب به دلیل توسعه در حوضه آبریز ارومیه کار بسیار دشواری است. اگرچه گری لوییس برنامه اجرا شده توسط شاخه عمران ملل متحد در ارومیه را طرحی موفق در راستای کاهش مصرف آب معرفی کرد اما قربانعلی سعادت، استاندار آذربایجان غربی بیان کرد: اجرای الگوهای توسعه پایدار در اراضی زراعی موفق‌تر عمل کرده و راحت‌تر است. برنامه سازمان ملل هم بر کنترل مصرف در محصولات زراعی متمرکز شده در صورتی که در استان آذربایجان غربی نیازمند کنترل مصرف آب در باغات هستیم.

وی افزود: کشت سیب در حوضه آبریز ارومیه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ترویج شد. در دهه 60 مدیران جهادکشاورزی وقت تاکید داشتند که باغات سیب را تخریب کرده و به جای آن گندم بکاریم. اما برخی کارشناسان کشاورزی معتقد بودند که نباید سرمایه‌های مردم را نابود کرد. سعادت ادامه داد: بعد از انقلاب برای فرآوری سیب کارخانه‌های متعدد ایجاد کردیم و از سال آینده شاهد امحای سیب در آذربایجان غربی نخواهیم بود.

محسن سلیمانی، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران هم در پاسخ به اظهارات استاندار آذربایجان غربی در زمینه تمرکز برنامه‌های سازمان ملل متحد بر کنترل مصرف آب در مزارع گفت: ما در کنترل مصرف آب باغات هم فعالیت‌هایی را انجام داده و از طریق توسعه روش‌های نوین مدیریت آبیاری تلاش کرده‌ایم مصرف آب در باغات را کنترل کنیم.

* ارتباط با کارشناس: leilamargan2008@gmail.com