از تحریم تا تورم

به نظر می رسد تحریم به معضل سیاست خارجی ایران بدل شده است، همچون تورم که معضل عمده اقتصاد ایران است و به تعبیر اقتصاددانان، مالیات پنهانی است که از مردم و اقشار فقیر جامعه گرفته می شود. اگر تورم، کیفیت زندگی خانواده های ایرانی را در این سال ها شدیدا پایین آورده، تحریم هم کیفیت سیاست های اقتصادی را نازل کرده و مانع از دسترسی به منابع مالی و فناوری های روز شده است. به نظر می رسد تحریم ها، به یکی از دلایل ناکارآمدی سیاست های اقتصادی دولت تبدیل شده اند. این واقعیت را می توان این روزها در افزایش قیمت دلار تا مرز 90 هزار تومان و شکست سیاست های ارزی دولت چهاردهم که از سوی وزارت اقتصاد پیگیری می شود، دید؛ «عبدالناصر همتی» که پیشتر از تک نرخی کردن ارز و کاهش دخالت دولت در بازار ارز سخن می گفت، حالا سکوت کرده و کمتر اظهارنظر می کند. تحریم ها، آثار زیانباری بر اقتصاد ایران داشته اند و از طریق کاهش رشد اقتصادی، دشواری سرمایه گذاری خارجی و افزایش تورم، زمینه گسترش فقر را فراهم کرده اند؛ تا جایی که در یک دهه گذشته، طبقه متوسط ایران هر ساله 11 درصد کوچک تر شده است؛ یعنی اگر تحریم های بین المللی كه از سال 2012 میلادی توسط آمریكا و اتحادیه اروپا بر اقتصاد ایران تحمیل شدند، وجود نداشت، اندازه طبقه متوسط ایران هر ساله تقریبا 11 درصد بیشتر می شد. 

نکته جالب اینکه سرعت كوچك شدن طبقه متوسط با گذشت زمان، بیشتر شده است. طبق برآوردها، میزان كوچك تر شدن طبقه متوسط ایران در سال 2019 به بیش از 20 درصد رسید كه نشان می دهد تحریم های تحمیلی با گذشت زمان، روند کوچک تر شدن طبقه متوسط را تشدید كرده و افراد بیشتری را از طبقه متوسط به طبقه فقیر جامعه، سوق داده و همزمان مهاجرت طبقه متوسط رو به بالا را افزایش داده است. این تحریم ها از طریق کاهش درآمدهای نفتی، کاهش واردات و افزایش تورم، منجر به کاهش قدرت خرید و کاهش اندازه طبقه متوسط شده اند. با ادامه این فشار اقتصادی و تداوم تورم 70 درصدی، بیم آن می رود که سرعت ریزش طبقه متوسط به طور مداوم بیشتر شده و تبعات اجتماعی بدی برای آینده جامعه ایران داشته باشد.

جامعه شناسان، طبقه متوسط را موتور محرکه جامعه می دانند؛ کسانی که براساس سرمایه انسانی و تخصص خود، کار و فعالیت می کنند و در ترویج نوآوری و آموزش، سهم بی بدیلی دارند؛ از کارآفرینان، معلمان و اساتید دانشگاه گرفته تا کارمندان و افراد تحصیلکرده و به طور کلی، نیروهایی که در مباحث جامعه شناسی به آنها «یقه سفید» گفته می شود (نقطه مقابل «یقه آبی» که شامل کار فیزیکی و کارگری می شود) و در مسیر تحولات سیاسی و اجتماعی نقش آفرین هستند. با وجود آنکه از ابتدای دهه 1370 با پایان خرابی های جنگ و گسترش نظام آموزش عالی، طبقه متوسط در ایران، گسترش زیادی یافت و بیشترین درصد جمعیتی را به خود اختصاص داد، اما از دهه 1390 با اعمال تحریم های شدید، ریزش قابل توجهی در جمعیت طبقه متوسط رخ داد و طبق نتایج یک مطالعه، طبقه متوسط ایران هر ساله 11 درصد کوچک تر شد. در پژوهشی که «محمدرضا فرزانگان» و «نادر حبیبی» با عنوان «تاثیر تحریم های بین المللی بر اندازه طبقه متوسط ایران» انجام داده اند و از سوی معاونت بررسی های اقتصادی اتاق تهران ترجمه شده است، تاثیر مخرب تحریم ها بر اقتصاد ایران و مشخصا اندازه طبقه متوسط بررسی شده است. این دو پژوهشگر در مطالعه خود، این پرسش را مطرح کرده اند كه اگر تحریم های خارجی وجود نداشت، طبقه متوسط ایران چگونه و با چه سرعتی توسعه پیدا می كرد؟ «فرزانگان» و «حبیبی» از روش كنترل مصنوعی برای پاسخ به این سوال استفاده كرده و یك سناریوی فرضی ساخته اند كه در آن تحریم وجود نداشته است. سپس این سناریو را با وضعیت تحریم مقایسه كرده اند و به این نتیجه رسیده اند که سالانه 11 درصد از اندازه طبقه متوسط ایران تحت تاثیر تحریم ها، آب رفته است. از سوی دیگر، رشد اقتصادی و درآمد سرانه ایرانیان نیز تحت تاثیر قرار گرفته و فرصت های شغلی برای طبقه متوسط، كاهش زیادی داشته است؛ اتفاقی كه در نهایت موجب افزایش فقر و نابرابری اقتصادی در یک دهه اخیر شده است.

گسترش طبقه متوسط، مترادف با توسعه اقتصادی و شکوفایی اجتماعی است. از نگاه اقتصاددانان و جامعه شناسان، حضور فعال طبقه متوسط برای ثبات و توسعه اقتصادی، امری لازم و ضروری است. اگر جامعه ای در فرآیند توسعه موفق باشد، جمعیت فقیر و كم درآمد آن به سرعت به طبقه متوسط منتقل می شود و در نتیجه، نابرابری درآمدی در اقشار جامعه، كاهش پیدا می کند. ظهور و گسترش طبقه متوسط به توسعه پایدار و رشد نوآوری و تكنولوژی هم کمک می کند و همبستگی اجتماعی را با فراهم كردن فرصت تحرك رو به بالا، تحکیم می بخشد. طبقه متوسط، مطالبه گر است و ارزش های دموكراتیك را تقویت می کند. با این حال، همانطور که مورد ایران نشان می دهد، فشارهای اقتصادی و سیاسی، مثل تحریم ها می توانند طبقه متوسط را تحت فشار قرار دهند و موجب کاهش اندازه و قدرت تاثیرگذاری آن شوند.

می گویند جامعه ایران به «تعطیلات در تاریخ» رفته است و یا در «تعطیلات تاریخی» به سر می برد. ایده «تعطیلات در تاریخ» از آن «داریوش شایگان» است. البته «شایگان» این مفهوم را نه فقط برای ایران، بلکه برای کل کشورهای منطقه به کار برده و گفته است: «منطقه ما سیصد چهارصد سال است که در تعطیلات تاریخی به سر می برد. امپراتوری عثمانی، نمونه خوبی است، چون با اینکه یک پایش در اروپا بود، نه متوجه رنسانس شد، نه عصر روشنگری و نه انقلاب صنعتی. داستان ما این است. بنابراین من فکر می کنم ما نیاز به یک خانه تکانی ذهنی داریم.» به نظر می رسد تحریم ها، یکی از مهمترین عواملی است که به این ناآگاهی جمعی، دامن می زند و جلوی «خانه تکانی ذهنی» را می گیرد؛ کما اینکه انقلاب مشروطه، نتیجه مواجهه ایران و اروپا و آشنایی با مظاهر پیشرفت غرب و وقوف به ضعف و عقب ماندگی کشورمان بود. باری، چراغ های رابطه تاریک است.

* دانش آموخته علوم اجتماعی دانشگاه شهید بهشتی