گردشگری، کنش متقابل فرهنگی

در خصوص مناسک آیینی محرم و قابلیت‌های گردشگری که در این مراسم‌ وجود دارد نظر دکتر مژگان عظیمی هاشمی، مدیر گروه جامعه‌شناسی گردشگری پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی را جویا شدیم. ایشان در گفت‌و‌گویی نظرات خود را به ما اعلام کردند. گردشگری یكی از شیوه‌های كنش متقابل فرهنگی است كه به واسطه تفسیر تجربه‌های گردشگری از فرهنگ محلی، به‌وجود می‌آید. کم‌وکیف تعامل فرهنگی بستگی به آن دارد كه فرهنگ جامعه میزبان در چه سطحی قرار داشته باشد. وجود فرهنگ‌های تدافعی از یك سو و فرهنگ‌های تهاجمی از سوی دیگر در بعضی از جوامع اختلافات فرهنگی عمیقی را بین گردشگر و جامعه میزبان به وجود می‌آورد و اصولا فرهنگی پویاست كه توانایی كنش‌های فرهنگی را دارا باشد.

در حوزه گردشگری سه نوع فرهنگ قابل تشخیص است: فرهنگ گردشگر، فرهنگ میزبان و فرهنگ گردشگری. فرهنگ گردشگر اشاره به فرهنگ کشوری دارد که گردشگر آن را با خود هنگام دیدار از کشورهای دیگر چه با هدف تجارت یا گذراندن تعطیلات یا زیارت و... . خواهد آورد. فرهنگ گردشگر بر رفتارگردشگر و در نتیجه در تبیین آن تاثیرگذار است. با این حال از آنجا که گردشگران هنگامی که از خانه خود دور می‌شوند به‌گونه متفاوتی رفتار می‌کنند. فرهنگ گردشگر وابسته است به «فرهنگ رسوب یافته گردشگر». فرهنگ میزبان، فرهنگ کشور میزبان است که گردشگران با آن در تماس قرار می‌گیرند.

به‌صورت دقیق‌تر فرهنگ میزبان عبارت است از فرهنگ ملی کسانی که خدمات محلی به گردشگران ارائه می‌کنند و فرهنگ گردشگری، اشاره به خروجی رفتار همه شرکت‌کنندگان در جریان گردشگری دارد، یعنی رفتار گردشگران و کسانی که به صنعت گردشگری، کالاها و خدمات ارائه می‌کنند. فرهنگ گردشگری نتیجه ترکیب فرهنگ گردشگر، میزبان و فرهنگ رسوب‌یافته است. این نوع خاصی از فرهنگ است که در هر مقصد گردشگری خلق می‌شود و از فرهنگ روزمره گردشگران و میزبانان متمایز است، زیرا این دو گروه رفتاری متفاوت از شیوه رفتارشان در خانه و در شرایط عدم حضور گروه دیگر دارند.

بر این اساس رویدادهای فرهنگی و به‌ویژه مناسک و آیین‌های جمعی در قالب مراسم آیینی، تعزیه، جشنواره و... یکی از عناصر مهم هویت فرهنگی در اختیار جامعه میزبان جهت تعامل با گردشگران و ایجاد ظرفیت تجربه سفر برای گردشگران مذهبی است. گردشگری پیش از آنکه یک فعالیت اقتصادی باشد مبین یک ارتباط فرهنگی متشکل از عناصر: گردشگر، جامعه میزبان یا مواجه‌شوندگان و بستر می‌باشد.

تجربه سفرهای مذهبی و بازدید از رویدادهای مذهبی می‌تواند تاثیر مهمی در ساخت و تجدید ساخت هویت دینداران یک دین خاص یا حتی بازدیدکنندگان متعلق به ادیان دیگر باشد. یکی از اصلی‌ترین حوزه‌هایی که به تجدید ساخت هویت افراد می‌انجامد تجربه افراد از سفر است. انسان‌ها براساس نظام‌ارزشی مورد پذیرش خود و باورهایی که از ارزش‌هایشان نشات می‌گیرد ارتباط با سایر فرهنگ‌ها را در جریان سفر تجربه می‌کنند. تجربه سفر در ادبیات گردشگری حالتی درونی در فرد است که ناشی از تجربیات شخصی وی در طول سفر پدید می‌آید و در نوع‌شناسی‌هایی که از تجربه گردشگری ارائه شده، انواع تفریحی، دوری از روزمرگی، تجربی، آزمایشی و وجودی ذکر شده‌اند. تحلیل‌های انجام شده بر نوع‌شناسی‌های تجربه گردشگران نشان داده است که به‌ویژه در انواع گردشگری وجودی و تجربی گرایش به سمت جذب شدن در کانون‌های ارزشی مقصد افزایش می‌یابد.

با عنایت به آنکه عمده گردشگری بین‌المللی در کشور با انگیزه گردشگری فرهنگی و به‌ویژه مذهبی صورت می‌گیرد مناسک جمعی و از جمله مراسم آیینی ماه‌های محرم و صفر به‌صورت بالقوه به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مذهبی محسوب می‌شود و همچنین به دلیل تنوع فرهنگی کشور ایران، بازدید از مراسم مذکور در بین اقوام و خرده فرهنگ‌های مختلف ایران نیز ظرفیتی برای گردشگری داخلی محسوب می‌شود.

آنچه از نظر برنامه‌ریزی به منظور بهره‌مندی از این ظرفیت باید به آن توجه داشت، رمزگشایی از این میراث ناملموس و کمک به درک گردشگران و فراهم کردن زمینه مناسب برای فهم انگیزه‌ها و معانی فرهنگی و دینی این آیین‌ها جهت پرهیز از سوء‌برداشت و عدم مفاهمه فرهنگی و انتقال صحیح مضامین مستتر در آن است.