گردشگری و سویه‌ هایش

صنعت توریسم پدیده بسیار پیچیده‌ای است که برای درک بهتر آن لازم است یک تقسیم‌بندی طبقاتی را در نظر بگیریم که در مرحله اول شامل طراحی و برنامه‌ریزی توریسم می‌شود. نکته مهم در زمینه برنامه‌ریزی توریسم در اینجاست که سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی توریسم دو عامل و روند جدانشدنی هستند که باید در کنار هم توسعه و تکامل پیدا کنند. به این ترتیب که تعیین سیاست‌ها و اولویت‌های یک کشور یا منطقه طبق شرایط خاص محیطی، مذهبی و فرهنگی همیشه نخستین قدم برای برنامه‌ریزی توریسم است.

در بسیاری از مواقع سیاست‌گذاری خاص یک کشور در زمینه توریسم باعث انتخاب یا حذف شکل خاصی از گردشگری می‌شود. برای مثال سیاست کشور آفریقای جنوبی تا همین اواخر تنها جذب گردشگری لوکس بود و در مدارک برنامه‌ریزی پنج‌ساله این کشور به وضوح نوشته شده بود که طالب گردشگران جوان با کوله‌پشتی نیستند و بنابراین توسعه توریسم لوکس با ساخت‌و‌ساز هتل‌ها و امکانات درجه اول در برنامه توسعه این کشور در اولویت قرار گرفت.

ارزش‌های مذهبی و فرهنگی هم در بسیاری از مقاصد توریستی از جمله کشور ما باعث تمرکز برنامه‌ریزی صنعت توریسم روی گردشگری تاریخی فرهنگی، گردشگری مذهبی و طبیعت‌گردی شده است. بنابراین، مرحله اول یعنی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی توریسم تعیین‌کننده قدم‌های بعدی خواهد بود که در حقیقت مرحله دوم یعنی مدیریت و اجراست که به متخصصان خاص خود نیاز دارد. مدیرانی که از عملکرد مدیریتی و اجرایی بالایی برخوردار باشند با قابلیت هدایت درست نیروی انسانی تا بتواند کیفیت عرضه تولیدات توریستی را بالا ببرند. در آخر مرحله ارزیابی و نظارت قرار دارد نه‌تنها روی زیرساخت‌ها و نحوه مدیریت بلکه حتی روی سیاست‌هایی که از ابتدا تعریف شده به این صورت که با بروز هر مشکل داخلی یا حتی عوامل خارجی این سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها قابلیت تغییر داشته باشد و مرتب اصلاح و تکمیل شود. 

من معتقدم در ایران به دلیل اینکه این طبقات به‌درستی تعریف نشده و بنابرین سازمان‌ها و متخصصان در هر سه مرحله به‌طور همزمان عمل می‌کنند با تمام تلاشی که انجام می‌شود و با وجود ظرفیت بالایی که برای توسعه گردشگری وجود دارد، طبیعتا نتیجه دلخواه به دست نمی‌آید. در عین حال در بیشتر مواقع متخصصان برنامه‌ریزی، مدیریت و ارزیابی توریسم در تصمیم‌گیری‌های مهم تخصصی حتی حضور هم ندارند.

آمارهای طبقه‌بندی شده و درست مرتبط با صنعت گردشگری هم که یکی از مهم‌ترین عوامل در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک در برنامه‌ریزی توریسم به حساب می‌آید در ایران یا موجود نیست یا خیلی دیر جمع‌آوری می‌شود و در دسترس متخصصان قرار می‌گیرد. مجموعه این عوامل مثلث عملکردی بالا را بسیار تضعیف می‌کند و بنابراین تقویت هر سه مرحله با حضور کارشناسان متبحر کمک بزرگی به موفقیت و توسعه پایدار صنعت توریسم در ایران خواهد کرد.

* استاد دانشگاه و رئیس مرکز تحقیقات بین‌المللی میراث باستانی، فرهنگی و توریستی در پرتغال