پیشنهادهایی برای رونق بازار آتی

در بسیاری از بورس‌های کالایی، قرارداد آتی یک قرارداد اصلی و کاربردی محسوب شده که بسیاری از معامله‌گران از آن به‌عنوان ابزار پوشش‌دهنده ریسک استفاده می‌کنند. قرارداد آتی قراردادی است که براساس آن فروشنده متعهد می‌شود مقدار معینی از یک کالای مشخص را در سررسیدمعین و با قیمت مشخص که در هنگام عقد قرارداد مشخص می‌کند، بفروشد و در طرف مقابل خریدار متعهد می‌شود آن مقدار کالا را در آن سررسیدبا همان قیمت خریداری کند.

 در ضمن طرفین جهت جلوگیری از نکول (عدم انجام تعهد)، مبلغی را به‌عنوان ودیعه (وجه تضمین) نزد اتاق پایاپای گذاشته که از طرف آنها وکالت دارد متناسب با تغییرات قیمتی کالا (دارایی پایه) بخشی از وجه تضمین هریک از طرفین را به‌عنوان اباحه تصرف در اختیار طرف دیگر معامله قرار داده که حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسیدمقرر با یکدیگر تسویه کنند. بدیهی است با عقد قرارداد آتی، خریدار و فروشنده با علم به مقدار و قیمت کالای مبادله شده در سررسیدمعین، امکان برنامه‌ریزی دقیق و اصولی را در کسب‌و‌کار خود خواهند داشت و بدین ترتیب ریسک نوسانات قیمتی را از کسب‌و‌کار خود حذف می‌کنند (این امر پوشش ریسک نامیده می‌شود).

از جمله مزایای دیگر قرارداد آتی سکه می‌توان به موارد زیر اشاره داشت: 

استفاده از اهرم مالی: با توجه به اینکه هر قرارداد آتی شامل چندین واحد کالاست (به‌طور مثال در حال حاضر هر قرارداد آتی سکه شامل 10 عدد سکه امامی است) و وجه تضمین تنها معادل کسری از کل ارزش دارایی است (در حال حاضر ارزش هر قرارداد آتی سکه با احتساب قیمت هر سکه 000/300/9 ریال معادل 000/000/93 ریال بوده که تنها 000/000/20 ریال (معادل 22 درصد) از مبلغ مذکور به‌عنوان وجه تضمین تعریف شده است و سرمایه‌گذار با داشتن این مبلغ می‌تواند یک موقعیت (شامل 10 سکه) را دادوستد کند. لذا سرمایه‌گذار با یک سپرده می‌تواند چندین برابر آن را خریداری کند و در سررسیدبا روش‌های دیگر تامین مالی، بقیه وجوه معامله را آماده کند.

امکان فروش استقراضی (آربیتراژ): در قرارداد آتی، سرمایه‌گذار می‌تواند بدون اینکه کالایی داشته باشد آن را در قالب قرارداد آتی به فروش رسانده و در زمان سررسید، ضمن مراجعه به بازار نقدی آن را تهیه و به خریدار ارائه کند.

امکان استفاده از نوسانات قیمتی: چنانچه شناخت درستی از بازار آتی داشته باشید و بتوانید نوسانات قیمتی را پیش‌بینی کنید قطعا می‌توان از نوسانات قیمتی یک کالا حتی در کوتاه‌مدت سود برد. بسیاری از فعالان بازار آتی به این قصد و نیت در این بازار معامله کرده که بسته به شرایط و موقعیت‌های انتخابی از معاملات خود سود/ زیان می‌برند. لازم به ذکر است باتوجه به اهرم مالی ذکر شده (هر قرارداد آتی شامل چندین واحد کالا است) سود و زیان معاملات نیز چندین برابر می‌شوند.

در این راستا بورس کالای ایران نیز با درک اهمیت موضوع از سال 1389 مبادرت به راه‌اندازی معاملات آتی سکه کرد که از آن زمان تاکنون معاملات آتی زیره نیز تعریف و اجرایی شد و به‌نظر می‌رسد به‌زودی شاهد افتتاح معاملات آتی کنجاله سویا باشیم. هرچند معالات آتی زیره موفقیت چندانی به دست نیاورد ولی معاملات آتی سکه همواره به‌عنوان بخش معاملاتی مهم، سهم قابل توجهی از ارزش معاملات بورس کالا را به خود اختصاص داده است. (جدول1) در سال 91 ارزش معاملات آتی سکه بالاتر از تمام بورس‌های کشور بود که اگر مسائل حاشیه‌ای ناشی از ارتباط دادن رشد شدید دلار و افزایش چشمگیر قیمت سکه به معاملات این بازار به وجود نمی‌آمد شاید این روند تاکنون ادامه می‌یافت. (نمودار 1 - جدول2) هرچند طی این سال‌ها بورس کالا اقدامات مناسبی برای توسعه این بازار اجرایی کرده که از مهم‌ترین آنها می‌توان به راه‌اندازی معاملات برخط آتی سکه اشاره داشت اما با توجه به موارد مطروحه و سوابق قبلی به نظر می‌رسد اجرایی کردن اقدامات زیر بتواند منجر به رونق بخشی بیشتر معاملات آتی شوند. 

1-توسعه بازار با پذیرش دارایی پایه مناسب: دارایی پایه نقش بسیار مهمی در رونق معاملات آتی دارد. علاوه بر اینکه دارایی پایه باید استاندارد باشد، چنانچه دارای بازار نقدی قوی و پرکشش باشد (و ترجیحا با مرجع قیمت‌گذاری بین‌المللی و شفاف همراه شود) قطعا معاملات آتی آن نیز با رونق بیشتری دنبال می‌شود. از مقایسه وضعیت معاملات نقدی زیره و سکه می‌توان به دلیل رونق و عدم رونق معاملات آتی آنها پی برد. در این راستا به نظر می‌رسد انتخاب دارایی‌هایی مانند نیم و ربع سکه، نقره و نیز پاره‌ای از کالاهای پرطرفدار (نظیر تعدادی از محصولات پلیمری، شیمیایی و...) می‌تواند منجر به توسعه معاملات آتی شود.

2-به روزآوری تعدادی از قوانین و مقررات: در حال حاضر بخشی از قوانین و مقررات نیاز به بازبینی دارد. به نظر می‌رسد قسمت‌های مربوط به تحویل کالا (به‌خصوص در مورد جرایم نکول به دلیل ناچیز بودن جرایم در مقابل ارزش معاملات) قابل بازبینی است.

3-همراستایی روزها و ساعات معاملاتی با بازارهای جهانی: در حال حاضر بیشترین نوسانات کالاها (به‌خصوص طلا و فلزات اساسی)به دلیل انتشار آمار مهم اقتصادی در روزهای پایانی هفته‌های میلادی، رخ داده که متاسفانه در همان روزها (پنجشنه عصر و جمعه)بازار معاملات آتی بسته است. لذا بسیاری از نوسان گیرها از این نوسانات کمتر بهره‌مند شده و این امر از جذابیت بازار می‌کاهد. با همراستایی روزها و ساعات معاملاتی (به‌طور مثال امکان انجام معاملات آتی در روز جمعه از طریق سیستم برخط) می‌توان به جذابیت معاملات آتی افزود. 

4-توسعه شرکت‌های رایانه‌ای همکار با بورس کالا: با توجه به محدود بودن این شرکت‌ها به چهارشرکت رایانه‌ای، خدمات ارائه شده از سوی آنها محدود و در اغلب موارد پر هزینه است. به‌طور مثال در حال حاضر تنها یک شرکت مبادرت به فراهم‌آوری بستر‌های لازم جهت انجام معاملات برخط آتی سکه کرده که به این ترتیب مشخص است هزینه‌های ارائه خدمات نیز بالاتر رفته و این امر منجر به افزایش هزینه‌های معاملاتی برای معامله‌گران و کارگزاری‌ها شده است. 

5-کمک به شفافیت بیشتر بازار: نظارت بیشتر و موثرتر بر سفارش‌گذاری‌ها می‌تواند ظن دستکاری بازار از سوی بزرگان بازار را به حداقل برساند. در ضمن با توجه به اینکه یکی از عوامل مهم و موثر روی قیمت‌گذاری معاملات آتی، قیمت دلار در بازار آزاد است، لذا راه‌اندازی بورس ارز نیز می‌تواند به این امر کمک شایانی کند.

6-اطلاع‌رسانی و آموزش‌های فراگیر: با وجود تلاش‌های صورت گرفته، هنوز هم بسیاری از فعالان اقتصادی از مزایای معاملات آتی کم اطلاع بوده و همواره حضور در این بازار را برای سفته‌بازان مناسب می‌دانند. برگزاری همایش‌های تخصصی و ارائه آموزش‌های فراگیر در اقصی نقاط کشور می‌تواند نقش بسزایی در افزایش درک فعالان اقتصادی در این زمینه داشته باشد.

* مدیر واحد کالا و انرژی شرکت کارگزاری تامین سرمایه نوین