بررسی فعالیت در کسب وکار گیاهان دارویی / تلاش برای بازگشت به سبد دارویی کشور

امروزه به رغم فراوانی داروهای شیمیایی، استفاده از گیاهان دارویی در حال افزایش است و تولید و تجارت این گیاهان رقم قابل ملاحظه ای را به خود اختصاص داده است در حالی که مصرف طولانی و در برخی موارد مصرف مقطعی این داروهای شیمیایی می تواند، عوارض جانبی بر جا گذارد که بعضا از خود بیماری نیز خطرناک تر هستند. شاید به همین دلیل گرایش عمومی به استفاده از داروهای گیاهی و به طور کلی فرآورده های آنها روبه افزایش است.

طی یک قرن اخیر، گیاهان دارویی که قرن ها تنها برای درمان بیماری های مختلف در انسان ها بودند، جایگزینی به نام داروهای شیمیایی پیدا کرده اند و عطاری هایی که بوی خوش گیاهان دارویی آنها از چندین متر آن طرف تر به مشام افراد سالم و بیمار می رسید، جای خود را به داروخانه های متعددی داده اند که در قفسه های شیک آنها داروهای شیمیایی با نظم خاصی در کنار هم قرار گرفته اند.

با این حال، این تغییرات براساس نیازهای پزشکی و درمانی انسان ها و پیشرفت علم پزشکی صورت گرفته و هرگز نمی توان داروهای شیمیایی را جایگزین نامناسبی برای گیاهان دارویی دانست. در روزگار قدیم در بازارهای سنتی ایران، شغل عطاری از بااهمیت ترین شغل ها محسوب می شد چون رابطه مستقیمی با سلامت و درمان مردم داشت. در این میان عده ای از افراد هم بودند که برای کسب درآمد به کوه ها و دشت ها می رفتند و گیاهان دارویی را تهیه می کردند و آنها را به برخی از افراد واسطه می فروختند.

با گسترش پزشکی نوین و مصرف فزاینده ترکیبات و داروهای شیمیایی، استفاده از اقلام گیاهی رو به افول گذاشت و کم کم طب سنتی و درمان گیاهی به حاشیه رفت. با محرز شدن عوارض و پیامدهای سوء داروهای شیمیایی استفاده و تجویز این قبیل از داروها در کنار نمونه های شیمیایی و صنعتی مجددا مورد توجه قرار گرفت و سال  به سال به میزان تولید و مصرف آن افزوده شد.

کشور ایران یکی از بکرترین و مستعدترین مناطق برای پرورش و تولید انواع گیاهان دارویی است. در گذشته از این ظرفیت طبیعی که کارکردی بهداشتی – درمانی دارد، بهره برداری چندانی نمی شد، اما طی 10 سال گذشته کشت، پرورش و تولید اقلام دارویی، بهداشتی و آرایشی، مکمل های دارویی و خوراکی رشد چشمگیری داشته و شرکت های داروسازی به این سمت گرایش پیدا کرده اند.

با توجه به بازار بیش از 100میلیارد دلاری فرآورده های گیاهی در جهان، ایران کمتر از 100میلیون دلار از این سهم را به خود اختصاص داده است. خوشبختانه با روی آوردن مجدد به خصوص کشورهای پیشرفته به استفاده از فرآورده های گیاهی و مصرف روز افزون آن در جهان، چه در صنعت داروسازی و چه در صنایع غذایی و آرایشی - بهداشتی و با توجه به تنوع آب و هوایی کشور و امکان رویش اکثر گیاهان در آن، فرصتی طلایی نصیب کشورمان شده تا از آن به بهترین نحو ممکن استفاده کرده و حضورخود را در بازارهای جهانی بیش از بیش افزایش دهیم. «فرصت امروز» روند فعالیت در این حوزه را بررسی کرده است.

متکی بودن اقتصاد ایران بر درآمدهای نفتی و تاثیرپذیری درآمدها از مسائل سیاسی و اقتصادی، آسیب پذیری اقتصاد کشور را موجب شده است. یکی از راه های مقابله با این چالش، توسعه تولیداتی است که ضمن بهبود وضع اقتصاد داخلی سبب افزایش صادرات غیرنفتی می شود.

ارزش دارویی، تقاضای بازار و سطح فرآوری از مهم ترین شاخص های سنجش اقتصادی یک گیاه دارویی است. به گزارش سازمان خواربار جهانی، ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی که درحال حاضر حدود 100میلیارد دلار در سال است، در سال2050 میلادی به رقم 5هزار میلیارد دلار خواهد رسید.

کشور ایران با داشتن شرایط اقلیمی و تنوع گیاهی به مراتب بهتر از اروپا، در حال حاضر تنها 60 تا 90میلیون دلار از تجارت جهانی گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که در داخل کشور نیز توجه به داروهای گیاهی قابل توجه نیست زیرا سرانه مصرف سالانه گیاهان دارویی در ایران 25 گرم است، اما این سرانه در اروپا 900 و در آمریکا 2500 گرم است.

شرایط فعلی

به طور کلی تولید و عرضه گیاهان دارویی به شکل سنتی سابقه ای طولانی در کشور دارد و بخش صنعتی آن بسیار نوپا و جوان است. دکتر مسعود شعبان خانی، مسئول فنی و کنترل شرکت ایران بهنوش کار در این رابطه می گوید: براساس آمار و اطلاعاتی که در اختیار داریم سرانه مصرف در کشور خیلی پایین است که حتی به 30 گرم در سال هم نمی رسد، اما در چهار، پنج سال گذشته وضعیت بهتر شده و استقبال عمومی از این اقلام دارویی و خوراکی افزایش پیدا کرده است.

مثلا در همین نمایشگاه گیاهان دارویی که در مصلای تهران برگزار شد، حجم زیادی از محصولات تولیدی شرکت ها در معرض فروش قرار داده شد. این وضعیت نشانه خوبی است که این اقلام طبیعی که جنبه دارویی دارند بیشتر از گذشته در سبد درمانی مردم قرار بگیرند. البته این روند در سراسر جهان اتفاق افتاده و در کشورهای توسعه یافته استقبال خوبی از این محصولات و فرآورده ها می شود.

شعبان خانی در مورد وضعیت تولید و عرضه این محصولات می گوید: تعداد واحدهای تولیدی در کشور که فقط به طور اختصاصی به تولید و فرآوری گیاهان دارویی بپردازند کم است که شاید به 50 واحد برسد ولی سایر شرکت های داروسازی واحدهای مجزایی را در کنار مجموعه های خود ایجاد کرده اند که در آنجا به تولید گیاهان دارویی می پردازند. این کار نیاز به تجهیزات وسایل و ابزارهای ویژه  دارد که علاوه بر بهره وری بالا از مقدار ضایعات هم بکاهد.

آینده پیش رو

بر اعلام مسئولان و آمارهای منتشر شده در رابطه با میزان تولید و صادرات محصولات گیاهی دارویی، تاکنون بیش از 8هزار گونه گیاهی در کشور شناسایی شده که از این تعداد 2300 گونه آن خواص دارویی، عطری، ادویه ای و آرایشی – بهداشتی دارند. 1700گونه هم کاملا بومی کشور بوده و خواص مختلف دارویی و خوراکی دارند.

سطح زیر کشت این گیاهان در کشور حدود 80 هزار هکتار است که در برنامه جامعی که برای این منظور تهیه شده است قرار است این عدد به 200هزار هکتار برسد. این اعداد و ارقام نشان از توانمندی و ظرفیت بالای کشور دارد که تاکنون مغفول مانده ولی با اقدامات مناسبی که ظرف چند سال اخیر صورت گرفته این مقدار در حال افزایش است.

طبق آمار وزارت بهداشت، حدود 3درصد مردم ایران از داروهای گیاهی و 97درصد از داروهای شیمیایی استفاده می کنند. طبق آمار حدود 150 نوع داروی گیاهی و 4200 نوع داروی شیمیایی در بازار ایران موجود است. آمار مصرف گیاهان دارویی در دنیا نشان می دهد که 80درصد از 6میلیارد نفر جمعیت دنیا از داروهای گیاهی استفاده می کنند.

صادرات گیاهان دارویی، حالا کم کم به یکی از سودآورترین شاخه های اقتصاد کشاورزی تبدیل می شود. براساس پیش بینی فائو (سازمان جهانی خواربار و کشاورزی) حجم تجارت گیاهان دارویی تا  سال 2050 تا 100برابر شده و به 5 هزار میلیارد دلار می رسد. این موضوع در شرایطی رخ می دهد که موضوع درمان بدون عوارض شیمیایی در کشورهای صنعتی جهان به صورت جدی پیگیری می شود.

بنابراین لازم است که توسعه و شدت بیشتری در این خصوص صورت بگیرد. استفاده از فناوری  روز به منظور استحصال بیشتر و بهتر، مشارکت بخش خصوصی و استفاده از توان تحقیقاتی و اجرایی شرکت های دانش بنیان، حمایت های دولتی و بازاریابی اصولی چه در داخل و چه در خارج از مهم ترین راهکارها برای ثبات و توسعه در این بخش از کشاورزی به شمار می آید.

ضمن اینکه با فرهنگ سازی، جایگزین کردن داروهای شیمیایی با نمونه های گیاهی و سنتی، احیای طب سنتی و به کارگیری این گیاهان در صنعت داروسازی (به عنوان مکمل) می توان به گسترش فعالیت های این حوزه تخصصی کمک کرد.

***

سرمایه اولیه:

سرمایه مورد نیاز برای احداث یک واحد تولیدی در زمینه داروها و فرآورده های گیاهی بسیار هزینه بر است و به بیش از 2میلیارد تومان سرمایه اولیه نیاز دارد. البته برخی شرکت ها که در سال های قبل تاسیس شده اند با سرمایه کمتری شروع به کار کرده اند. فضای مورد نیاز برای این کار حداقل 500 مترمربع به اضافه انبار است.

بیشتر هزینه برای تهیه و تجهیز واحد تولیدی صرف می شود که یک خط تولید نوپا شکل بگیرد. البته باید در نظر داشت که فقط به تولید یک محصول اکتفا نشود چون به هیچ عنوان صرفه اقتصادی ندارد. بیشتر شرکت ها واحدهایی را زیرمجموعه خودشان دایر کرده اند که به عنوان تحت پوشش فعالیت می کنند. به این خاطر که بتوانند بخشی از نیازهای مالی را به این صورت تامین کنند.

در هر حال با توجه به سودآور بودن این محصولات و فرآورده های گیاهی دارویی، راه اندازی یک خط تولید نیاز به سرمایه کافی و تخصص شاغلان آن دارد. شاید برای حجم تولید کم و محدود با 200 یا 300 میلیون تومان هم بشود کار کرد ولی فقط برای تولید در فضای کوچک با حجم محدود است.

***

مجوزهای لازم:

برای شروع کار باید مجوزهای لازم را از چند نهاد اخذ کرد. این گونه فعالیت ها چون رابطه مستقیمی با سلامت و تندرستی افراد جامعه دارند سختگیری بیشتری در این خصوص می شود. اگر سرمایه گذاران قصد داشته باشند به صورت صنعتی و انبوه تولید داشته باشند، باید از وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (معاونت غذا و دارو) و وزارت جهادکشاورزی مجوزهای لازم را دریافت کنند.

 ضمن اینکه گواهی و تاییدنامه هایی هم از سازمان های محیط زیست و اداره استاندارد باید دریافت شود.
اگر قرار به مشارکت با شرکت های دانش بنیان باشد باید تاییدیه معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری را هم ضمیمه کرد. ضمن اینـــکه برای تمدیــد گواهــینامه های ســاخت و بهره بــرداری در سررسیدآن به موقع تمدید شود.

***

ریسک ها و تهدیدها :

خام فروشی را باید بلای جان سرمایه های کشور دانست چون این رویکرد محدود به بازار نفت و معدن نشده و صنعت گیاهان دارویی را نیز دستخوش آسیب کرده است.

 ایران از لحاظ گونه های گیاهی یکی از غنی ترین کشورهای جهان به شمار می رود زیرا بیش از 8هزار گونه گیاهی در کشور شناسایی شده و کارشناسان معتقدند 2300 گونه آنها خواص دارویی دارد، اما در این بین فقط 100گونه گیاهی فرآوری و مابقی به صورت فله و با بسته بندی نامناسب به خارج صادر می شود. کشت و برداشت سنتی یکی دیگر از چالش هایی است که این بخش را تهدید می کند و موجب می شود تا مواد اولیه و اصلی مرغوبیت کافی نداشته باشد.

نبود استفاده از تکنولوژی روز و تجهیزات مناسب برای این کار از جمله ضعف های این بازار است. مورد دیگر نبود فرهنگ استفاده از این اقلام برای درمان و حتی جایگزینی برای مکمل های خوراکی شیمیایی است که خیلی از سوی پزشکان و مصرف کنندگان مورد توجه قرار نگرفته است.