روستای شیب‌دراز؛ یک تجربه موفق از گردشگری جامعه محور

توسعه‌ گردشگری تا دهه 80 میلادی اغلب با رویکردهایی همراه بود که تنها سودآوری برای کارگزاران و سرمایه‌گذاران گردشگری در مقصد حاصل می‌کرد بی‌آنکه چرخ اقتصادی مردم محلی را به‌خوبی بگرداند و سلامت اجتماعی و زیست محیطی آنها را ترقی بخشد. این شیوه، پیامدهای زیانباری برای جوامع محلی از جمله هدر رفت منابع، آسیب‌های زیست محیطی و توسعه نامتوازن و جزیره‌ای مقصدهای گردشگری به همراه داشت. با توسعه روزافزون گردشگری، رویکردهای برنامه‌ریزی گردشگری نیز دستخوش تحول شد و نظریه‌ها و پارادایم‌های جدیدی در علم گردشگری شکل گرفت که بیش از هر چیز بر استفاده کنونی از منابع گردشگری، بی‌آنکه حق بهره‌مندی نسل آتی از آنها گرفته شود، تاکید داشت.

این نظریات در نهایت همگی در چارچوب و مفهوم «گردشگری پایدار» خلاصه و تکامل یافت که هدف اصلی آن بهبود کیفیت زندگی ساکنان بومی از طریق سودهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. در این رویکرد ضابطه‌ای پذیرفته شده که بی‌توجه به آن، هیچ اصلی از اصول گردشگری پایدار تحقق نخواهد یافت و آن مشارکت جامعه محلی در تمامی فرآیندهای برنامه‌ریزی و فعالیت‌های گردشگری است. زیرا برپایه این اصل، هیچ‌کس برای حفظ یک منبع نمی‌تواند بهتر از مردمی که نزدیک آن زندگی می‌کنند عمل کند.

یکی از این رویکردها، گردشگری جامعه محور است. مفهوم گردشگری جامعه محور نیز ریشه در گردشگری پایدار و توسعه پایدار دارد و در کشورها و جوامع کمتر توسعه‌یافته و درحال توسعه به‌عنوان راهکاری جهت دستیابی به این اهداف مطرح است. گردشگری جامعه محور، اشاره به‌گونه‌ای از گردشگری دارد که بیش از هرچیز بر سه اصل مالکیت، مدیریت و مشارکت جامعه محلی در تمامی سطوح نظام گردشگری مقصد تاکید دارد.

در گردشگری جامعه محور، برنامه‌ریزی گردشگری نه برای جامعه محلی، بلکه با مشارکت جامعه محلی طراحی و اعمال می‌شود. در این شیوه، جامعه محلی مدیریت منابع و جاذبه‌های گردشگری را برعهده دارد و خود با ایفای نقش‌های مختلف مانند میزبان، راهنما و مالک از منابع مصرفی گردشگری منتفع می‌شود. به طور کلی، گردشگری جامعه محور نوعی از گردشگری است که پایداری فرهنگی، اجتماعی و زیست محیطی را مدنظر داشته و به‌وسیله جامعه محلی مدیریت و مالکیت می‌شود و هدف آن قادر ساختن بازدیدکنندگان به افزایش دانش و آگاهی‌شان درباره جامعه و روش‌های زندگی در آن است.

برخلاف گردشگری انبوه که مدت زمان دیدار و مشارکت در فعالیت‌های جامعه محلی کم و آشنایی با فرهنگ جامعه محلی از طریق واسطه و یک منبع خارجی مطلع صورت می‌گیرد، در این گونه، درک گردشگر از جامعه محلی، از طریق مشاهده هدفمند، تعامل و همکلامی با اعضای جامعه میسر است، مشارکت فرد جهانگرد در فعالیت‌های جامعه محلی زیاد است، مدت اقامت تا آگاهی و درک کافی از شیوه‌های زندگی جامعه محلی به درازا می‌کشد و تبادل فرهنگی زیادی بین میزبان و مهمان رد و بدل می‌شود.

با این احتساب است که گردشگری جامعه محور را نقطه مقابل گردشگری انبوه و بزرگ مقیاس دانسته‌اند.در کشور ما نیز چندسالی است که گردشگری جامعه محور به‌عنوان یک اصل در برخی از مقاصد گردشگری پیاده‌سازی شده و نتایج موفقیت‌آمیزی نیز حاصل شده است. به‌عنوان نمونه روستای شیب دراز جزیره قشم را می‌توان یکی از این تجارب موفق دانست. ماجرا هم از این قرار است که هر ساله لاک‌پشت‌های پوزه عقابی برای تخم‌گذاری به جزیره قشم به‌ویژه ساحل روستای شیب‌دراز می‌آیند.

مردم محلی، از گذشته تخم این لاک پشت را به‌عنوان ماده غذایی مورد استفاده قرار می‌دادند. این لاک‌پشت در فهرست جهانی IUCN (اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت) در لیست قرمز قرار دارد و در خطر انقراض است. در اینجا بود که گردشگری اجتماع‌ محور و توانمندسازی مردم محلی به کمک آمد. اعضای انجمن‌های مردم‌نهاد در حوزه اکوتوریسم روستاییان را تشویق کردند به جای خوردن تخم لاک‌پشت به مراقبت آنها کمک کنند و در ازای آن پول بگیرند. این‌گونه بود که خیلی زود مواظبت از لاک‌‌پشت‌ها به هنجار تبدیل ‌شد.

خبر تخم‌گذاری لاک‌پشت‌ها به شهرهای دیگر رسید و مسافران و گردشگران برای دیدن تخم‌گذاری لاک‌پشت به این روستا سرازیر ‌شدند. حالا چندسالی است که شیب دراز به یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگران تبدیل شده و مردم محلی با فروش تولیدات محلی و صنایع دستی به کسب درآمد و امرار معاش مشغولند. خانه‌های روستا نیز به روی اقامت گردشگران باز ‌شده است. این ابتکار عمل سازمان‌های مردم‌نهاد و موسسات بین‌المللی باعث شد تا لاک‌پشتی که در حال منقرض‌شدن بود، به منبعی دائمی برای کسب ‌درآمد جامعه محلی و برندسازی و حضور و مشارکت زنان در چرخه تولید و درآمد تبدیل شود.

اما توجهات به گردشگری جامعه محور در کشور باید بیشتر شود. شاید اکنون که به گفته رئیس سازمان میراث فرهنگی سونامی گردشگری خارجی در کشور به راه خواهد افتاد، فرصت مغتنمی برای رجوع به این رویکرد از طریق گذر از مقاصد سنتی نظیر اصفهان، تبریز، یزد، شیراز و تعریف مسیرهای جدید گردشگری و هدایت گردشگران به سوی سایر مقاصد و جوامع محلی به‌وجود آمده باشد.

کارشناس ارشد مدیریت گردشگری