درباره رتبه گردشگری ایران

بارها در سخنرانی‌های مسئولان رده‌بالای سازمان میراث فرهنگی و در مقالات علمی-پژوهشی پژوهشگران مطالعات گردشگری با این جمله روبه‌رو شده‌ایم که «ایران از لحاظ برخورداری از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی در بین 10 کشور اول جهان جای دارد.» برهمین اساس بنا را بر این گذاشتیم که ببینیم صحت و سقم این نقل قول تا چه میزان با واقعیت جاری بر قابلیت‌های گردشگری کشور همخوانی دارد و سرنخ این ادعا در مورد رتبه‌ گردشگری ایران از کجا نشأت گرفته است.

مفهوم منابع گردشگری و جاذبه گردشگری

قبل از اینکه به موضوع بحث بپردازیم نیاز است تا بدانیم در صنعت گردشگری بین منابع گردشگری و جاذبه گردشگری تفاوت وجود دارد. اما متاسفانه به اشتباه گاه این دو به‌جای یکدیگر به‌کار می‌روند. اما برای فهمیدن اینکه چه تفاوتی دارند به این مثال توجه کنید. اگر گردشگری را به مانند یک کارخانه در نظر بگیریم، منابع گردشگری مانند همان مواد خام در کارخانه هستند که بالقوه دارای ارزش ذاتی هستند اما هیچگونه سودآوری برای کارخانه و صاحبان شرکت تا زمانی که به یک محصول قابل عرضه تبدیل نشوند، نخواهند داشت. بنابراین مدیران کارخانه این مواد اولیه و منابع خام را از طریق چرخه تکنولوژی به محصولات باارزشی تبدیل می‌کنند که حاصل آن ارزش افزوده اقتصادی، کسب سود و ایجاد جایگاه و مزیت رقابتی و... است.

صنعت گردشگری نیز مانند هر صنعت دیگر دارای ماده خام اولیه و محصولات نهایی است که تنها وجود مواد خام، سودآوری اقتصادی برای ذی‌نفعان مقصد به همراه نخواهد داشت. به عبارت دیگر گردشگری در هر کشوری، ابتدا منابع گردشگری (مواد اولیه و خام) بوده‌اند که فرآیند صنعتی شدن را برای تبدیل به جاذبه گردشگری گذرانده‌اند. منظور از فرآیند صنعتی شدن در اینجا مجموعه اقدامات مدیران مقصد برای تبدیل یک منبع، به یک جاذبه از طریق اقداماتی مانند ظرفیت‌سنجی، نیازسنجی، بازاریابی، ایجاد شناسه، برنامه‌ریزی و سایر اقدامات دیگر است. در حقیقت زمانی می‌توان گفت که مقصدی دارای جاذبه گردشگری است که آن منبع با سه صنعت حمل‌و‌نقل، اقامت و پذیرایی در هم ‌آمیخته باشد و گردشگران زیادی را برای دیدن و تجربه کردن آن مکان به صف کند. بنابراین در این زمینه و در ارتباط با گردشگری در ایران چندین پرسش مطرح می‌‌شود: آیا همه‌ آثار تاریخی و دیدنی ما این فرآیند صنعتی شدن را گذرانده‌اند؟ همه شهرها و مقاصد مختلف کشور توانایی پذیرایی از گردشگران را دارند؟ آیا از لحاظ زیرساختی توسعه‌یافته‌اند؟ واحدهای اقامتی از وضعیت خوبی برخوردارند؟ حمل‌و‌نقل چگونه است؟ اگر صادقانه به این پرسش‌ها جواب بدهیم، می‌بینیم که کشورمان تنها دارای منابع خام گردشگری بی‌شمار است و نه جاذبه گردشگری. در نتیجه باید بین منابع گردشگری (Tourism Resources) و جاذبه‌های گردشگری (Tourism Attractions) تفاوت قائل شد.

آیا ایران جزو 10 کشور برتر دنیا در زمینه جاذبه‌های گردشگری است؟

از آنجایی که مسئولان و پژوهشگران «رتبه دهم» ایران را منتسب به گزارش‌های یونسکو می‌دانند ما هم سری به این سایت زدیم تا این گزارش‌ها را بیابیم. فارغ از اینکه این نهاد فرهنگی اصلا صلاحیت رتبه‌بندی کشورها از لحاظ جاذبه‌های گردشگری کشورها را دارد یا خیر، گزارش‌های مربوط به بخش میراث فرهنگی را زیرو رو کردیم تا بالاخره به گزارشی دست یافتیم که رتبه ایران در آن جایگاه، دهم است. اما در هیچ کجای این گزارش صحبت از رتبه‌بندی جاذبه‌های گردشگری نشده و تنها به تعداد پرونده بناها و سایت‌های تاریخی و طبیعی کشورهای مختلف که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده اشاره شده که از این حیث ایران با ثبت 19 اثر تاریخی به طور مشترک با کشورهای برزیل، استرالیا و ژاپن در رتبه دهم این فهرست جای دارند. در این فهرست ایتالیا با 51 اثر، چین 48، اسپانیا 44، فرانسه 41، آلمان 40، مکزیک 33، هند 32، بریتانیا 29، روسیه 26 و آمریکا 23 اثر در رتبه‌های اول تا نهم جای گرفته‌اند.

همین‌طور که مشاهده می‌شود این فهرست رتبه و جایگاه جاذبه‌های گردشگری کشورهای مختلف را نشان نمی‌دهد بلکه تنها و تنها فهرست تعداد پرونده‌‌ آثار و بناهای تاریخی و طبیعی ثبت شده کشورهای مختلف دنیا در میراث جهانی یونسکو را نشان می‌دهد. بنابراین خوب است که مسئولان اصلی گردشگری کشور دقت نظر لازم را در ارائه مطالب به‌خرج دهند و بدون استناد علمی، جمله‌ اشتباه و نامعتبر را بیان نکنند. جمله‌ای که یک دهه است که در فضای مکتوب گردشگری کشور در حال چرخش است.

جایگاه و رتبه اصلی گردشگری ایران چگونه است؟

برای اینکه با کم و کیف موجود صنعت گردشگری کشور بیشتر آشنا شویم، به مرور یکی از مجموعه گزارش‌های رقابت‌پذیری مجمع جهانی اقتصاد که حول موضوع گردشگری با عنوان «رقابت‌پذیری سفر و گردشگری» شکل گرفته است، می‌پردازیم. گزارش رقابت‌پذیری سفر و گردشگری با ارائه تصویری واضح از جایگاه کنونی گردشگری هر کشور نسبت به رقبای منطقه‌ای و جهانی می‌تواند راهنمای عملی برای رفع نقاط ضعف و تقویت قوت‌ها به شمار آید. گزارش مزبور به بررسی وضعیت رقابتی گردشگری 141کشور در چهار جنبه آمادگی محیطی، شرایط و چارچوب قانونی گردشگری، زیرساخت و منابع فرهنگی و طبیعی می‌پردازد.

براساس شاخص‌های آخرین گزارش «رقابت‌پذیری سفر و گردشگری»، ایران در میان 141کشور در سال 2015، جایگاه 97 را دارد. در میان ارکان ایران، بهترین عملکرد متعلق به رکن رقابت‌پذیری قیمتی (با رتبه یک) و ضعیف‌ترین عملکرد در ارکان به رکن اولویت‌دهی به سفر و گردشگری (رتبه 130) و سپس رکن محیط کسب وکار و رکن زیرساخت خدمات گردشگری (هر دو بار رتبه 119) تعلق دارد. مالیات بر بلیت و هزینه‌های فرودگاهی رتبه 3 را دارا است و اولویت صنعت گردشگری برای دولت (رتبه 135) و میزان آموزش کارکنان (رتبه 134) جزو ضعیف‌ترین نمره‌های ایران به‌شمار می‌روند. این آمار و ارقام حاکی از صنعتی نشدن گردشگری در ایران است و نشان می‌دهد که فاصله زیادی بین منابع گردشگری و جاذبه‌های گردشگری وجود دارد.