گزارش «فرصت امروز» از بازار حبوبات ایران / حبوبات؛ حاضر همیشگی برنامه های توسعه

بر اساس آمار جهادکشاورزی، تولید حبوبات در ایران بین سال های 1360 تا 1384 از 290هزار تن به 639هزار تن افزایش یافت (حدود 2/2برابر)، از كل تولید حبوبات در كشور، محصول نخود با سهم تولید 41/52درصد در رتبه اول قرار دارد و محصول لوبیا با 33/84درصد، عدس 17/7درصد و سایر حبوبات 6/9درصد در رتبه های بعدی قرار گرفته اند.

بررسی روند تولید حبوبات در كشور نشا  ن دهنده نوسانات تولید از سال 1370 به بعد به ویژه طی سال های 1372 تا 1381 است. بیشترین مقدار تولید حبوبات مربوط به سال 1375 با 704هزار تن است. به صورت میانگین بیش از 98درصد عرضه حبوبات در كشور از طریق تولید داخل تامین می شود. هرچند در بعضی سال ها به علت افزایش صادرات و تقاضای داخلی میزان واردات رو به افزایش گذاشته ولی تاثیر قابل توجهی در تامین تقاضای داخلی ندارد.

واردات حبوبات طی دوره 1380 تا 1386، از 2/6هزار تن به بیش از 100هزار تن افزایش یافت. در ارتباط با حبوبات طی دوره های مختلف سیاست های متفاوت و حتی متناقضی اجرا شده است. بین سال های 1384 تا 1387 استفاده از دو ابزار تعرفه و عوارض صادراتی موجب ایجاد تغییراتی در صادرات و واردات حبوبات شد.

حمایت های تولیدی از حبوبات

در سال 1384 برای حمایت از تولیدات داخلی حبوبات، تعرفه واردات از 4درصد به 15درصد برای نخود و 30درصد برای لوبیا افزایش یافت. نكته قابل توجه اینكه با وجود افزایش تعرفه، مقدار واردات نیز در این دوره با این افزایش بالاتر رفت. حجم حبوبات واردشده به كشور از یك هزار تن در سال 1383 به 25هزار تن در سال 1384 و 134هزار تن در سال 1385 و 100هزار تن در سال 1386 بالغ شد.

افزایش تقاضای مصرف و عدم كفایت تولیدات داخلی با وجود ایجاد محدودیت برای صادرات، قیمت انواع حبوبات در كشور رو به افزایش گذاشت كه برای مقابله با عدم تعادل در بازار و كاهش قیمت های داخلی تعرفه های وارداتی اقلام عمده حبوبات شامل نخود رسمی، لوبیا قرمز و عدس به 5درصد در سال 1387 کاهش یافت.

در برنامه اول توسعه در سال 1372 صادرات حبوبات به115/7هزار تن رسید و در سال بعد از آن (1373) به 40/8هزار تن کاهش یافت. در برنامه دوم با توجه به سیاست تشویق صادرات محصولات كشاورزی، صادرات حبوبات از 3293 تن در سال 1374 به 117/5هزار تن در سال 1376 افزایش یافت. بیشترین مقدار صادرات به برنامه سوم توسعه اختصاص دارد.

سیاست هایی برای صادرات بیشتر

با توجه به اتخاذ سیاست جهش صادراتی توسط دولت صادرات حبوبات در سال 1380 به بالاترین مقدار خود یعنی 155/4هزار تن رسید. در برنامه چهارم نیز با وجود تاكید قانون برنامه بر اینكه تنظیم بازار داخلی نباید مانع صادرات شود ابتدا براساس دستورالعمل نحوه پرداخت جوایز صادراتی در سال 1385 حبوبات از لیست كالاهای مشمول پرداخت جوایز صادراتی حذف شد و در سال های بعدی به علت افزایش قابل توجه قیمت های جهانی انواع مواد غذایی و بروز عدم تعادل در بازار حبوبات در داخل كشور عوارض صادراتی برای صادرات انواع حبوبات برقرار شد كه این امر كاهش صادرات حبوبات را به دنبال داشت، به گونه ای که صادرات حبوبات در سه سال اول برنامه چهارم توسعه از 73/9هزار تن در سال 1384 به 23/05هزار تن در سال 1385 و 0/6 هزار تن در سال 1386 کاهش یافت.

در سال زراعی 93-92، سطح زیر کشت نخود كشور حدود 528 هزار هکتار برآورد شد كه معادل 4/46 درصد کل سطح محصولات زراعی و 64 درصد از كل سطح برداشت حبوبات است. استان های کرمانشاه، لرستان و کردستان به ترتیب با تولید 24، 20 و 19 درصد نخود ایران از استان های مهم تولید این محصول هستند.

در دوره زمانی مشابه 116 هزار هکتارسطح زیر کشت لوبیا بود که معادل 14 درصد از كل سطح برداشت حبوبات است، استان های فارس، خوزستان و لرستان به ترتیب 24، 15 و 14درصد از کل تولید لوبیای کشور را تولید می کنند و استان های عمده تولید این محصول هستند. كمترین سطح لوبیا دركشور با یک هكتار متعلق به استان تهران است.

مشتریان جدید و افزایش صادرات

در سال 1393 صادرات نخود ایران به حدود 32هزار تن رسید و کشورهای پاكستان، گرجستان، آذربایجان، آلمان، افغانستان، امارات متحده عربی، انگلستان، بحرین، صربستان، عراق، قطر و كانادا از مقاصد نخود ایرانی بوده اند. در همان سال 22هزار تن آمار صادرات عدس ایرانی به کشورهای اتریش، افغانستان، انگلستان، عراق و عربستان سعودی است.

در سال 1393 از کشورهای اتیوپی و امارات متحده عربی حدود 13هزار تن نخود و 51/3هزار تن لوبیا از چین، امارات متحده عربی، تركیه، ازبكستان و اوگاندا وارد کشور شد. در سال زراعی 93-92 از 11/84میلیون هكتار سطح برداشت محصولات زراعی حدود 822هزار هکتار یا معادل 6/9درصد سطح برداشت حبوبات در کشور بود و براساس اعلام دفتر امور غلات و محصولات اساسی وزارت جهاد کشاورزی در سال 1395 سطح زیر کشت نخود به 500هزار هکتار می رسد و پیش بینی می شود از این سطح 280هزار تن نخود تولید شود.

سطح زیر کشت عدس به 160هزار هکتار و تولید آن 100هزار تن در هکتار می رسد. در زمینه لوبیا نیز از سطح 117هزار هکتاری برداشت 270هزار تن محصول قابل پیش بینی است. در مورد سایر حبوبات همچون باقلا نیز سطح زیر کشت 42هزار هکتار است و پیش بینی می شود تولید به 63هزار تن برسد و در مجموع امسال کل سطح حبوبات کشور 825هزار هکتار در نظر گرفته شده و برای سال 1395 تولید 700هزار تن قابل پیش بینی است. هم اکنون ضریب خوداتکایی حبوبات در کشور حدود 90درصد است که پیش بینی شده در چند سال آینده و با اجرای برنامه ششم توسعه به خودکفایی 100درصدی برسد.

چالش ها

به صورت کلی، یکی از ایرادات محصولات تولیدی کشاورزی ایران عدم یکنواختی و ثبات کیفیت است. این مشکل در مورد حبوبات هم وجود دارد. صادرات برخی محصولات نامرغوب و بی كیفیت (به عنوان مثال وجود ناخالصی ها در حبوبات صادراتی سبب کاهش كیفیت می شود) توسط تعدادی از صادركنندگان سبب تعمیم این کیفیت نازل به کل محصولات و خراب شدن ذهنیت خریداران نسبت به محصولات ایرانی می شود.

نبود استانداردهای الزام آور در محصولات تولیدی (مثلا نخودهای كوچك تر از 7میلی متر قابلیت صادرات ندارند) از دیگر چالش های حبوبات تولیدی ایران است. همچنین در مقایسه با کشورهای دیگر ، ارزش صنعت بسته بندی در ایران نمره قابل قبولی را به خود اختصاص نمی دهد.

بررسی آمارهای موجود در صنعت بسته بندی و مقایسه آن با کشورهای دیگر نشان می دهد که سهم ایران در صنعت جهانی بسته بندی ناچیز است. ضعف در این صنعت می تواند آسیب های جدی به سایر بخش های اقتصادی وارد سازد و سبب زیان شرکت های ایرانی در بازارهای صادراتی و داخلی شود و مزیت رقابتی محصولات کشور را کاهش دهد.

***

سرمایه اولیه

ابتدا باید مکان مناسبی را برای نصب تجهیزات کارخانه تهیه کرد. یک سوله که بتوان آن را براساس پروتکل های بهداشتی و استانداردهای لازم تجهیز کرد. متراژ موردنظر 1000متر مربع است. قدم بعدی خرید و نصب تجهیزات مختلف کارخانه است. دستگاه های مورد نیاز شامل دستگاه بوجار، نوار نقاله دستچین، دستگاه پولیش و دستگاه بسته بندی می شود.

قیمت مجموعه این ماشین ها بسته به ظرفیت و برند تجاری آنها متغیر است، اما حداقل نقدینگی برای تهیه این وسایل حدود 75 تا 90میلیون تومان برای ماشین آلات ایرانی و چینی است. تجهیزات ایتالیایی یا آلمانی با قدرت و ظرفیت بالاتر هزینه ای حدود 300 تا 400میلیون تومان احتیاج دارد.

حداقل پرسنل لازم برای حرکت چرخ کارخانه چهار نفر است. این موارد تنها به کف قیمت ها اشاره دارد و علاقه مندان باید حداقل 500 تا 600میلیون تومان برای هزینه های در گردش کنار بگذارند.

***

مجوز های لازم

برای راه اندازی واحد بسته بندی حبوبات نیاز به اخذ مجوز هایی از نهادهای مختلف (سازمان جهاد کشاورزی/ بخش صنایع روستایی که استعلام هایی را برای بازدید کارشناسان و بررسی امکانات کارخانه به متقاضیان ارائه می دهد، سازمان صنعت، معدن و تجارت، اداره استاندارد و بهداشت) است.

مجوز های مورد نیاز آن عبارتند از مجوز استفاده از ظرفیت کارخانه، مجوز های بهداشتی از جمله پروانه بهره برداری بهداشتی، پروانه ساخت، پروانه مسئول فنی، شناسه نظارت برای تولید و بسته بندی، بررسی ماشین آلات و مکان احداث (گذراندن هر یک از این مراحل نیاز به مدارک ویژه خود دارد که برای اطلاع از آنها می توانید به سایت معاونت غذا و دارو مراجعه کنید) این نکته را به یاد داشته باشید،  بسیاری از واحد ها به دلیل استفاده از ماشین آلات ساخته شده با متریال تایید نشده از سوی بهداشت، برای اخذ مجوزهای خود با مشکلات و زیان هایی روبه رو می شوند پس باید در سفارش و خرید این تجهیزات دقت کرد.

***

ریسک ها و تهدیدهای سرمایه گذاری

وجود شرکت های رقیب بی نام و نشان، فاقد استانداردهای روز و بی مجوز از جمله  تهدیدهای این بازار به شمار می رود. این رقبا که اصطلاحا «زیرپله ای» هم خوانده می شوند فاقد آزمایشگاه های کنترل کیفیت بوده و محصولاتی درجه دو یا سه به بازار عرضه می کنند و با کاهش قیمت ها سبب ضرر و زیان شرکت های واقعی می شوند.

خرابی دستگاه ها و هزینه بالای تعمیر و نگهداری به ویژه اگر از انواع بی کیفیت چینی یا داخلی استفاده شده باشد که فاقد خدمات جانبی و گارانتی های معتبر هستند. بالا رفتن هزینه های تولید در صورت استفاده از فناوری های به روز و جدیدتر می تواند قدرت رقابت محصولات را کاهش دهد.

عدم پرداخت به موقع خریداران که اغلب آنها محصولات را چکی تهیه می کنند و در موارد زیادی، به ویژه شرایط رکود اقتصادی کشور چک ها در زمان سررسیدامکان وصول ندارند. عدم یکنواختی و ثبات کیفیت حبوبات تحویل شده به کارخانه که روی اعتبار برند شرکت تاثیر منفی دارد و سبب منفی شدن ذهنیت خریداران نسبت به محصولات می شود.

دکترای مهندسی کشاورزی