تحصیلات عالی شرط لازم اما ناکافی برای توسعه اقتصادی

به‌نظر شما کدام کشورها در دنیا بیشترین تعداد فارغ‌التحصیل‌ها در رشته مهندسی را دارند؟ وقتی حرف از فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی می‌شود، ذهن‌ها به سمت آمریکا، ژاپن و سایر ملت‌های توسعه‌یافته می‌رود. این حدس‌ها در دهه‌های پیش کاملا درست بود اما اکنون اوضاع تاحد زیادی متفاوت شده و تعداد بی‌شماری از مهندسان اکنون از کشورهای درحال‌توسعه یا دارای اقتصاد نوظهور می‌آیند.

براساس مطالعه انجام شده از سوی the World Economic Forum  روسیه مقام نخست فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی را دارد و کشورهای آمریکا و ایران در رده‌های دوم و سوم هستند. طبق این آمار، روسیه هر سال 454هزار فارغ‌التحصیل رشته‌های مهندسی دارد و سهم آمریکا و ایران به‌ترتیب 237هزار و 826 و 233 هزار 695 نفر است. در این آمار البته کشورهای چین و هند به‌دلیل کمبود داده‌ها لحاظ نشده‌اند.

اقتصاد‌های درحال‌توسعه چون اندونزی و ویتنام نیز در بین 10 کشور برتر از این نظر قرار دارد. اما سوال اساسی که اینجا مطرح می‌شود این است که تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی چقدر می‌تواند با میزان توسعه اقتصادی در ارتباط باشد. برای پاسخ به این پرسش سری به آفریقای جنوبی می‌زنیم و روی مطالعات موردی انجام‌شده در این باره در این کشور آفریقایی دقیق‌تر می‌شویم:

مطالعات موردی در آفریقا

تحصیلات عالی در آفریقا با سرعت بالایی در حال گسترش است. براساس آمار یونسکو، میلیون‌ها مرد و زن آفریقایی به دانشگاه راه پیدا می‌کنند. براساس این آمار، تعداد دانشجویانی که سراغ تحصیلات دانشگاهی می‌روند از 6/1 میلیون نفر در سال 2000 به 12/2میلیون نفر در سال 2013 رسیده است. اما این افزایش چه مفهومی برای توسعه اقتصادی دارد؟

داشتن دانشجویان بیشتر هرگز برابر با کسب درآمد بالاتر نیست. تحصیلات بالاتر کلید توسعه اقتصادی است اما به‌گفته محققان ارتباط این دو پدیده باهم پیچیده‌تر از آن است که به سادگی بتوان از آن نتیجه گرفت.

دکتر سایمون مک‌گراث، استاد توسعه و آموزش بین‌الملل دانشگاه ناتینگهام دراین‌باره می‌گوید: «البته سرمایه‌گذاری در آموزش، درآمد بیشتر را به‌دنبال دارد اما این روش ساده‌تر از آن است که بتوان آن را روشی برای توسعه واقعی در دنیای واقعی دانست.»

تا همین سال‌های اخیر، تمرکز بر تحصیلات ابتدایی بود اما از سال 2000 درک بسیار بالاتری نسبت به نقش تحصیلات دانشگاهی در توسعه اقتصادی به‌وجود آمد. مطالعه‌ای از سوی وزارت آموزش عالی آفریقای جنوبی انجام شد که هدفش یافتن ارتباط میان تحصیلات عالی و توسعه اقتصادی بود.

نگاه بخش بزرگی از جوامع گوناگون این است که تحصیلات بالاتر باعث افزایش مهارت و دانش و در نتیجه بالاتر رفتن درآمد می‌شود اما محققانی که این مطالعه را انجام دادند به این نتیجه رسیدند که برای استفاده از تحصیلات بالاتر در مسیر توسعه اقتصادی باید به فاکتورهای مهم دیگری نیز توجه کرد: موقعیت جغرافیایی، بخش‌های گوناگون، مهارت‌ها، سیستم آموزشی و شبکه‌های شرکت‌ها همگی عوامل مهمی در این بحث هستند.

دکتر مک‌گراث می‌گوید: «توسعه درواقع نوعی ساختارسازی عمیق است و اساسا برپایه بخش‌های خاص در قالب مجموعه‌ مهارت‌های خاص در شرکت‌های خاص و در کشورهای خاص به‌وجود می‌آید.»

دکتر مک‌گراث می‌افزاید: «تمرکز باید بر این باشد که چگونه این ظرفیت‌ها در آن فضاها ایجاد شده و خیلی ساده‌انگارانه است اگر تنها سرمایه‌گذاری بر آموزش انجام شده و نیروهای تحصیلکرده در مرحله ورود به بازار به حال خود رها شوند، این دقیقا همان اتفاقی است که الان دارد می‌افتد.»

این گروه به یک مطالعات موردی در آفریقای جنوبی در سطوح ابتدایی، دبیرستان و دانشگاه استناد کرد تا ببیند چه فاکتورهایی در آموزش بر اقتصاد در هر مطالعه اثر داشته است. آنها یک پژوهش ریشه‌ای روی مفاهیمی چون چرخه ارزش‌ها، الگوهای استخدامی و چارچوب سیاست‌های مرتبط با هر بخش انجام دادند.

پژوهشگران پس از بررسی این مطالعات موردی به این نتیجه رسیدند که یکی از عوامل مهم توسعه اقتصادی موقعیت جغرافیایی است. آفریقای جنوبی جای مناسبی برای خودروسازی نیست و این صنعت نمی‌تواند در این کشور رشد سریع داشته باشد چون کشورهای اطراف آن نمی‌توانند بازار مناسبی باشند اما علم نجوم می‌تواند در این کشور پیشرفت بزرگی داشته باشد، چون این کشور به‌خاطر دارا بودن آسمان صاف و شفاف در مناطق شهری برنده یک پروژه بین‌المللی تحقیقاتی در حوزه نجوم شد.

دکتر مک گراث در بخش دیگری از صحبت‌های خود می‌گوید: «تحصیلات عالی همچنان نقش کلیدی در توسعه اقتصادی دارد. از آنجا که ما شروع به رفتن به‌سمت اهداف توسعه پایدار کرده‌ایم، نیاز به متخصصانی در همه زمینه‌ها داریم. وجود پزشکان، معلمان و مهندسان متخصص برای دستیابی به موفقیت‌های بیشتر ضروری است و آموزش گام اول برای ساختن این متخصصان است.»

همان‌طور که گفته شد داشتن نیروی انسانی با تحصیلات عالی کلید توسعه اقتصادی است، اما این توسعه اقتصادی در صورتی می‌تواند در دنیای واقعی رخ دهد که نیروهای انسانی نه فقط به‌خاطر مدرک دانشگاهی که با هدف داشتن تخصص بیشتر به دانشگاه‌ها بروند، در دانشگاه آموزش استاندارد ببینند و در بازار کار در موقعیت درست مورد استفاده قرار گیرند. دانشگاه رفتن تنها برای به دست آوردن مدرک بالاتر نه‌تنها به توسعه اقتصادی کمک نمی‌کند، بلکه به کشورها هزینه بالایی نیز تحمیل می‌کند.