اقتصاد در چنبره سیاست

فردای همان شبی که دونالد ترامپ و جو بایدن، دو نامزد ریاست جمهوری آمریکا، اولین مناظره انتخاباتی خود را در اوهایو برگزار کردند، کیلومترها آن سوتر در تهران، حسن روحانی در جلسه هیأت دولت گفت که ایران از سال 1397 وارد جنگ اقتصادی با آمریکا شده و از منتقدانش خواست تا شرایط جنگ را با شرایط تحریم مقایسه نکنند. رئیس جمهور چند روز قبل در جلسه ستاد ملی مقابله با کرونا نیز به شرایط جنگ اقتصادی اشاره کرد و گفت که اگر مردم برای کمبود و مشکلات می خواهند لعن و نفرین کنند، آدرس این لعن و نفرین، کاخ سفید در واشنگتن است و کسی به مردم آدرس اشتباه ندهد.

اصطلاح جنگ اقتصادی (Economic Warfare‎) در دو سه سال گذشته به یکی از کلیدواژه‎ های مهم سیاستمداران ایران و آمریکا تبدیل شده است. هرچند اقتصاددانان به لحاظ نظری چندان این اصطلاح را درست نمی ‎دانند و معتقدند که جنگ اقتصادی همان جنگ سیاسی است و اینطور نیست که جنگ اقتصادی، راه حل اقتصادی داشته باشد، اما در واقعیت، تقابل سیاسی ایران و آمریکا از همان ابتدای انقلاب و دوره ریاست جمهوری جیمی کارتر گرفته تا دوره کنونی و ریاست جمهوری دونالد ترامپ، کم و بیش به تقابل اقتصادی کشیده شده است. از یکسو، آمریکا می گوید که برای اجتناب از جنگ نظامی با ایران وارد جنگ اقتصادی شده و ایران را تحریم کرده است. از سوی دیگر هم ایران می گوید درگیر یک جنگ اقتصادی است که دست کمی از جنگ نظامی ندارد.

به نظر می ‎رسد اقتصاد برای آمریکا دست کم میدان جنگ دیگری است که در آن تعرفه‎ ها و تحریم‎ ها همان کار توپخانه‎ ها را می‎ کنند. البته استفاده آمریکا از ابزار اقتصاد تنها منوط به برخورد با ایران نیست، بلکه واشنگتن در دوره ریاست جمهوری ترامپ به مقابله تجاری با چین پرداخته و این استراتژی اقتصادی در تقابل با روسیه، اتحادیه اروپا و همه بازیگرانی که در نقطه مقابل منافع ایالات متحده قرار می ‎گیرند، ادامه یافته است.

از جنگ های پلوپونزی تا حمله ژاپن به پرل هاربر

جنگ اقتصادی عمری به درازای تاریخ دارد. گفته می ‎شود اولین جنگ اقتصادی بین آتنی ها و اسپارت ها (دو گروه یونانی) در بیش از ۴۰۰ سال قبل از میلاد اتفاق افتاد. آتنی ها به جای حمله نظامی به شهر مگارا، آن را تحریم اقتصادی کردند. اسپارت ها که متحد مگارا بودند، به این تصمیم اعتراض کردند و چون آتنی ها از محاصره اقتصادی مگارا کوتاه نیامدند، بر آنها یورش بردند و آتن را فتح کردند. آنچه به نام جنگ های پلوپونزی در تاریخ یونان شهره شده است.

از آن زمان تاکنون که آمریکا تازه ‎ترین تحریم‎ ها را علیه ایران وضع کرده است، تاریخ طولانی جنگ ‎های اقتصادی پر از داستان های کمتر شنیده شده است. به عنوان مثال، در جریان جنگ جهانی دوم و درست یک هفته پیش از آنکه هواپیماهای ژاپنی بندر پرل هاربر (بندر مروارید) را بمباران کنند، سفیر ژاپن در واشنگتن به دولتمردان آمریکایی گفت: «مردم ژاپن فکر می ‎کنند که اقدامات اقتصادی از اقدامات نظامی موثرتر است. آنها به شدت تحت فشار شما هستند تا تسلیم شوند ولی اعتقاد دارند که جنگیدن بهتر از تسلیم شدن در برابر فشار است.»

تحریم اقتصادی و تجاری ژاپن از سوی آمریکا چنان عرصه را بر سرزمین آفتاب تابان تنگ کرد که هواپیماهای جنگنده ژاپنی صبح روز یکشنبه هفتم دسامبر ۱۹۴۱ پایگاه دریایی آمریکا در پرل هاربر را درهم کوبیدند. آنها مخصوصا صبح یکشنبه را برای این حمله در نظر گرفتند تا با استفاده از عنصر غافلگیری بیشترین صدمه را به نیروهای آمریکایی وارد کنند. نتیجه این حمله برای آمریکا یک فاجعه تمام عیار بود. اتفاقی که باعث ورود رسمی آمریکا به جنگ جهانی دوم شد و فردای آن روز واشنگتن به توکیو اعلان جنگ داد. درنهایت با ادامه تدریجی جنگ و حمله اتمی آمریکا به فاصله سه روز به دو شهر هیروشیما و ناکازاکی، ژاپن رسما تسلیم شد و تن به شکست داد.

سوال این است که تاکتیک‎ ها و استراتژی‎ های جنگ اقتصادی از حوالی ۴۰۰ سال پیش از میلاد تا شروع سومین دهه از هزاره سوم میلادی چقدر تغییر کرده ‎اند و آیا تحریم‎ ها در این گذار 2 هزار و 500 ساله کارآمدتر و مدرن‎ تر شده‎ اند؟ به نظر می ‎رسد جنگ اقتصادی تکمیل ‎کننده پازل جنگ نظامی است و دو واقعه یادشده به خوبی نشان می ‎دهد که جنگ نظامی و تحریم اقتصادی دو روی یک سکه است. جنگ در ذات خود یک مفهوم سیاسی است و اصطلاح جنگ و تروریسم اقتصادی از جستارهایی است که از حوزه سیاست وارد علم اقتصاد شده و عمدتا در ادبیات سیاسی به کار می ‎رود، وگرنه این مفاهیم در نزد اقتصاددانان چندان پذیرفته و قابل درک نیست. در واقع، جنگ اقتصادی از اشکال جنگ سیاسی است و جست وجوی راه حل اقتصادی برای جنگ اقتصادی، امری موهوم و بی معناست، چراکه تنها راه خاتمه جنگ از مسیر سیاست و دیپلماسی حاصل می ‎شود.

2 موج تحریم در ابتدا و انتهای دهه 90

به جرأت می ‎توان دهه 90 را در اقتصاد ایران، دهه تحریم‎ ها نام نهاد. درحالی که کمتر از شش ماه به پایان آخرین سال قرن چهاردهم و همینطور کمتر از یک سال به انتهای عمر دولت دوم روحانی زمان باقی مانده، اقتصاد ایران دست کم دو دوره تحریم شدید اقتصادی را در این دهه تجربه کرده که به دو دوره رکود تورمی منجر شده است.

تحریم نخست تقریبا از اواخر دهه 80 علیه ایران اعمال شد و همان قطعنامه‎ های شورای امنیت که محمود احمدی نژاد آنها را کاغذپاره می ‎خواند، ایران را به سمت چنان تحریم ‎های همه‎ جانبه ‎ای کشاند كه هیلاری كلینتون، وزیر خارجه وقت آمریكا آن را شاهكار دیپلماسی علیه ایران نامید، اما با پیروزی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری سال 1392 و در ادامه مذاکرات طولانی و نفسگیر ایران و کشورهای ۱+۵ (چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و آمریکا به همراه آلمان) نهایتا در روز ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) معاهده برجام در وین امضا شد و به رفع تمامی تحریم‎ های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران انجامید. این رخداد البته متأثر از فضای عمومی جامعه و بازخورد تحریم‎ ها در زندگی مردم شکل گرفت و کلیت جامعه ایران تصمیم گرفتند تا در یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، یک حقوقدان را به جای سرهنگ به عنوان رئیس جمهور انتخاب کنند (ارجاع به جمله معروف روحانی در مناظره تلویزیونی: من سرهنگ نیستم یک حقوقدان هستم). روندی که در انتخابات ریاست جمهوری سال 1396 نیز «تکرار» شد و قاطبه مردم گفتمان ضد تحریم و تعامل با جهان را بار دیگر انتخاب کردند.

تحریم دوم نیز تقریبا در انتهای دهه 90 رخ داد و با روی کار آمدن دونالد ترامپ در کاخ سفید و چندی بعد خروج آمریکا از برجام در هجدهم اردیبهشت سال 1397، تقابل سیاسی آمریکا و ایران بار دیگر به اوج خود رسید و واشنگتن تدابیر اقتصادی همه ‎جانبه‎ ای را اعمال کرد. اگر سیاست اقتصادی واشنگتن علیه تهران در ابتدای دهه 90، تحریم‎ های تمام عیار اقتصادی بود، به نظر می ‎رسد که استراتژی آمریکا پس از خروج از برجام، یک جنگ تمام عیار اقتصادی علیه ایران بوده است که هنوز با شدت و حدت ادامه دارد. با خروج آمریکا از توافق هسته‎ ای، دو موج اصلی تحریم ‎های اقتصادی علیه ایران به راه افتاد که اولی شانزدهم مرداد 1397 و دومی سیزدهم آبان همان سال به اجرا رسید. این دو موج نخستین تحریم با سلسله تحریم‎ های دیگری تاکنون ادامه یافته که آخرین آنها، تلاش آمریکا برای فعال کردن مکانیزم ماشه در بیستم سپتامبر 2020 بوده است.

با اینکه ایران و دیگر اعضای برجام و همینطور جامعه جهانی به لحاظ حقوقی، تصمیم آمریکا را نپذیرفته و واشنگتن را به عنوان یکی از اعضای برجام واجد اعمال مکانیزم ماشه و بازگشت تحریم ‏های شورای امنیت نشناختند، اما آمریکا با رفتاری قلدرمآبانه و یکجانبه مدعی چکاندن مکانیزم ماشه در برجام و بازگرداندن خود به خودی تمامی تحریم‎ های شورای امنیت علیه ایران شده و از سوی دیگر تمامی کشورها را به تحریم تسلیحاتی ایران تهدید کرده است.

هرچند تروئیکای اروپایی در بیانیه ‎ای ادعای آمریکا را زیر سوال بردند و دبیرکل سازمان ملل با ارسال نامه ‎ای به شورای امنیت گفت که نمی ‎تواند هیچ اقدامی برای بازگرداندن تحریم‎ ها علیه ایران انجام دهد، اما اقتصاد ایران متأثر از تنش ‎های لفظی تحریم در بزنگاه بیستم سپتامبر دچار التهاب شد و قیمت‎ ها در بازارهای مالی بار دیگر اوج گرفتند. در حال حاضر، قیمت دلار مرز روانی ۳۰ هزار تومان را رد کرده و سکه نیز وارد کانال ۱۴ میلیون تومان شده است. شاخص بورس نیز از میانه تابستان پله پله از رکورد 2 میلیون واحدی پایین آمده و تن به اصلاحی سنگین داده است. بورس تهران روز شنبه در واکنش به خبر ابتلای ترامپ به کرونا و افزایش احتمال شکست او در انتخابات ریاست جمهوری به رشد 42 هزار واحدی دست یافت، اما روز یکشنبه (13 مهر) با افت 23 هزار واحدی به رقم یک میلیون و ۵۲۲ هزار واحد رسید.

کاربرد تحریم؛ از ابزار فنی تا هنر تصمیم‎ گیری

همانطور که ریچارد نفیو، طراح تحریم ‎های ایران در دولت باراک اوباما در کتاب «هنر تحریم‎ ها؛ نگاهی از درون میدان» بیان کرده، دولتمردان آمریکا با شناخت و مطالعه به مصاف اقتصادی ایران آمده ‎اند. نفیو در کتاب خود توضیح می ‎دهد که تحریم به عنوان ابزار استراتژیک در دستگاه سیاست خارجی ایالات متحده، نه ابزاری صرفا فنی بلکه بیشتر هنر تصمیم گیری و به کار گرفتن خلاقانه ابزارهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بوده است. به عنوان مثال، او به روشنی نشان می دهد که چگونه در عین تحریم کالاهای مختلف، واردات کالاهای لوکس را از تحریم ایران مستثنی کرده تا به احساس اجتماعی تحریم شدگی شهروندان ایرانی بیشتر دامن بزند.

با این حال، به نظر می ‎رسد آمریکا در دوره ریاست جمهوری ترامپ عمدتا بر حوزه اقتصاد تمرکز کرده است، به طوری که دولت ترامپ مستقیما بر دو مجرای درآمدی اقتصاد ایران دست گذاشته است؛ یکی صادرات نفت و دیگری شبکه بانکی. از یک طرف، فروش نفت ایران را تحریم کرده و در نتیجه درآمدهای ارزی دولت را به حداقل ممکن رسانده است و از سوی دیگر، ارتباطات بانکی و نقل و انتقالات مالی ایران را بایکوت کرده تا دولت ایران نتواند از درآمدهای ارزی خود (به عنوان نمونه در کره جنوبی) دسترسی داشته باشد.

باید پذیرفت که کارسازترین نوع تحریم، تحریم مالی است و این کارزار به جایی رسیده که حتی پرداخت دستمزد مربیان خارجی شاغل در فوتبال ایران نیز ناممکن شده است. در حقیقت، مناسبات مالی مثل گردش خون در کالبد انسانی است. اگر هر یک از اعضای بدن از کار بیفتد، آدمی می ‎تواند به حیات خود ادامه دهد، اما اگر قلب آدمی و سیستم گردش خون او از کار بیفتد، همه اعضای بدن از کار می ‎افتند و مرگ آدمی رخ می ‎دهد.

البته آثار و بازخوردهای تحریم تنها به شکل مستقیم در اقتصاد ایران اثرگذار نبوده و گسترش رانت و فساد از مخرب ‎ترین آثار غیرمستقیم تحریم بوده است. وقتی دولت به بهانه تحریم، سیاست ‎گذاری رسمی را رها می ‎کند و به مناسبات زیرزمینی و پشت پرده روی می ‎آورد، بدیهی است که نتیجه این برآیند، پدیده ‎ای نظیر بابک زنجانی و خیل عظیم پرونده‎ های اقتصادی است که در دوران تشدید تحریم‎ های آمریکا در قوه قضائیه شکل گرفته است.

به نظر می‎ رسد تحریم، جهان ‎بینی انسان ایرانی را تماما تغییر داده است و درحالی که تا چندی پیش، زیرساخت ‎های اقتصادی شامل جذب سرمایه خارجی، سرمایه گذاری در تولید، افزایش بهره وری و ایجاد شرایط رقابتی بود، اما حالا در سایه چندین و چند سال جنگ اقتصادی، دور زدن تحریم‎ ها، امکان انتقال پول، دسترسی به منابع ارزی بلوکه شده و... به عنوان زیرساخت های اقتصادی تعیین می ‎شوند.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com