تحولات مهم بازار کار از پاییز 1393 تا زمستان 1396 به روایت مرکز پژوهش ها / تغيير بنيادی در بازار کار ایران

فرصت امروز: بیکاری، مشکل ریشه ای و مزمن اقتصاد ایران طی سال ها و دهه ها بوده است، اما هیچ گاه تحلیل کامل و جامعی درباره آن وجود نداشته است، بنابراین بررسی تحولات فصلی بازار کار و تمرکز بيشتر بر تحليل کوتاه مدت آن می تواند حاوی اطلاعات ارزشمند و پاسخگوی پرسش ها و راهکارها درخصوص تحولات بازار کار ایران باشد.

در این ارتباط، مرکز پژوهش های مجلس با تمرکز بر تحولات 14 فصل منتهی به زمستان 1396 که دوره جدیدی در بازار کار کشور است، به بررسی ابعاد و اتفاقات مهم این دوره پرداخته است.

طبق این گزارش، یكی از اصلی ترین تحولات سال های اخير تغيير روند نرخ مشارکت از نيمه سال 1393 است. از پایيز سال 1393 یک تغيير بنيادی در بازار کار کشور بروز کرده است که می توان از آن به عنوان آغاز دوره ای جدید یاد کرد. دوره ای که مشخصه آن تغيير تصميم جوانان برای ورود به بازار کار است. در نتيجه این تغيير، طی 3.5سال منتهی به زمستان سال 1396 بيش از 3 ميليون نفر به جمعيت فعال کشور افزوده شده است که در مقایسه با عدم افزایش جمعيت فعال در دوره 10ساله قبل از آن تغيير قابل ملاحظه ای است.

بررسی های انجام شده نشان می دهد افزایش جمعيت فعال و نرخ مشارکت طی 3.5 سال منتهی به زمستان سال 1396، تحولی است که زنان، جمعيت دارای تحصیلات دانشگاهی و متولدان دهه 1370 نقش پررنگی در ایجاد آن داشته اند، همچنين تحول یاد شده پدیده ای عمدتاً شهری است که با وجود فراگير بودن آن در کل کشور، در برخی استان ها ازجمله یزد، تهران، کهگيلویه و بویراحمد، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و خراسان رضوی و کرمان شدت این افزایش به مراتب بيش از استان های دیگر بوده است.

این گزارش می نویسد: از پایيز سال 1393 تا زمستان سال 1396 تغييرات بنيادی در برخی روندهای بازار کار کشور رخ داده است که از آن جمله به افزایش نرخ مشارکت و جمعيت فعال اشاره شد. اما تحول ویژه تر طی این دوره آن است که بيش از 70درصد جمعيت اضافه شده به جمعيت فعال، شاغل شده اند. بررسی آمارهای بازار کار نشان می دهد طی 3.5 سال منتهی به زمستان 1396 همواره جمعيت شاغل افزایش یافته است. به طور متوسط در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل 706 هزار نفر به جمعيت شاغل اضافه شده است. اضافه شدن بيش از 2 ميليون نفر طی 3 سال به جمعيت حدوداً 21 ميليون نفری شاغلان کشور رخداد بسيار مهمی است. به خصوص آنكه در شرایطی این اتفاق رخ داده است که انتظار چنين عملكردی برای افزایش اشتغال غيرممكن به نظر می رسيد.

در این گزارش تمرکز اصلی بر ویژگی های جمعيت شاغل افزوده شده به بازار کار در 14 فصل بررسی می شود. بدین معنا که افزایش جمعيت در چه گروه هایی (جنسیت، سكونت، استان، تحصیلات و سن) رخ داده و ویژگی های شغلی شاغلان جدید از منظر دارا بودن بيمه، بخش اقتصادی، اشتغال ناقص، اندازه بنگاه و وضعيت شغلی (کارفرما، کارکن مستقل، حقوق بگير و...) در مقایسه با ساختار بازار کار کشور در سال های گذشته چگونه است.

بررسی های انجام شده نشان می دهد افزایش اشتغال طی 14 فصل منتهی به زمستان 1396 عمدتاً در بخش خدمات و بنگاه های بسيار کوچک (دارای کمتر از 4 نفر کارکن) و با وضعيت شغلی «کارکن مستقل» بوده است که سهم کمتری از این اشتغال ایجاد شده (نسبت به گذشته) دارای پوشش بيمه به واسطه شغل خود بوده اند و سهم بيشتری (نسبت به گذشته) دارای اشتغال ناقص هستند و تمایل دارند شغل تمام وقتی داشته باشند.

بنابراین اشتغالی که طی دوره مورد بررسی محقق شده اشتغالی است که تفاوت های قابل ملاحظه ای با ترکيب اشتغال کشور طی دهه قبل از دوره جدید دارد. زیرا از یكسو شاهد حضور پررنگ تر زنان و افراد دارای تحصیلات دانشگاهی در بازار کار هستيم و ازسوی دیگر اشتغال ایجادشده اشتغالی است که نه توسط بخش دولتی یا شرکتی و کارخانه ای، بلكه توسط بخش غيرشرکتی و با تمرکز بر خدماتی مانند خرده فروشی و عمده فروشی، تعميرات، حمل ونقل، واسطه گری، خدمات مواد غذایی و ... ایجاد شده است. گویا جوانان کشور به واسطه نياز برای تأمين معيشت و در دوره ای که تقاضای نيروی کار توسط شرکت ها و بنگاه های اقتصادی متوسط و بزرگ بسيار محدود بوده است، خود اقدام به ایجاد مشاغل و ارائه خدماتی برای گذران زندگی خود کرده اند، لذا این مشاغل که با وضعيت شغلی «کارکن مستقل» طبقه بندی می شود، دارای قرارداد به معنای متعارف بين بنگاه های اقتصادی و کارکنان خود نيستند و تحت پوشش بيمه قرار نمی گيرد. از طرفی ممكن است چنين مشاغلی از قابليت مناسبی برای اشتغال تمام وقت افراد برخوردار نباشد، از این روی شاهد افزایش سهم اشتغال ناقص در این دوره هستيم.

بنابر این گزارش، طی 14 فصل منتهی به زمستان 1396 نزدیک به 3 ميليون نفر به جمعيت فعال کشور افزوده شد. در چنين شرایطی اگر اقتصاد نتواند به ميزان مورد نياز شغل ایجاد کند، تعداد بيكاران و نرخ بيكاری افزایش خواهد یافت. با وجود افزایش 2 ميليون نفری جمعيت شاغل طی دوره مورد بررسی، این ميزان برای کاهش نرخ بيكاری یا حتی تثبيت آن کفایت نكرده است. زیرا نزدیک به یک ميليون نفر به جمعيت بيكار اضافه شده که این موضوع افزایش نرخ بيكاری را در فصول مورد بررسی در پی داشته است.

علاوه بر این، با توجه به افزایش تعداد بيكاران و نرخ بيكاری در فصول مورد بررسی، نرخ های بيكاری جوانان و افراد دارای تحصیلات دانشگاهی در وضعيت نامطلوبی نسبت به سال های گذشته قرار گرفته است. برای مثال نرخ بيكاری زنان جوان (15تا 29 سال) دارای تحصیلات دانشگاهی در استا ن های کردستان، کرمان، اردبيل و کرمانشاه به ترتيب 9.84، 5.79، 2.78، و 4.76 درصد است. این ارقام بيانگر یک وضعيت بسيار نامتعادل در استان های مختلف کشور است و با وجود کاهش جزئی نرخ بيكاری در فصل تابستان و زمستان سال 1396 همچنان این ارقام نگران کننده و بحران زاست. مشاهده نرخ های بيكاری جوانان، زنان و افراد دارای تحصیلات دانشگاهی در استا ن های مختلف و یادآوری اعتراضات زمستان سال 1396 هشداری است که لزوم تغيير مسير اقتصاد ایران را بيش از پيش نمایان می کند. لازم است سياستگذاران کشور توجه داشته باشند نوسانات اقتصادی اخير که با وجود هشدارهای مداوم کارشناسان اقتصادی، اقداماتی برای جلوگيری از آن صورت نگرفت، می تواند تبعات اقتصادی و در پی آن تبعات اجتماعی- سياسی داشته باشد.