لایحه بودجه سال 97 به روایت اقتصاددانان / سیاه و سپید بودجه

با ارائه لایحه بودجه سال آینده از سوی دولت به مجلس شورای اسلامی، این روزها بحث های حاشیه ای در میان مردم، رسانه ها و شبکه های اجتماعی بالا گرفته و برخی بندهای بودجه ازجمله احتمال افزایش قیمت حامل های انرژی و همچنین افزایش عوارض خروج از کشور، باعث بروز شوک های مختلفی در جامعه شده است.

به عنوان نمونه، خبر احتمال افزایش 500 تومانی و جهش وار قیمت بنزین و همچنین افزایش یکصد تومانی قیمت گازوئیل، درحالی باعث ایجاد تنش در بطن جامعه و در میان مردم شده است که جدیدترین قیمت های ثبت شده بنزین در جهان نشان می دهد ایران پس از ونزوئلا، عربستان، ترکمنستان و الجزایر، پنجمین بنزین ارزان دنیا را در جایگاه های سوخت عرضه می کند. به عبارت بهتر، با وجود اجرای قانون هدفمندی یارانه ها و افزایش 10 برابری قیمت بنزین از زمان اجرای این قانون، اما ایران همچنان در میان کشورهایی قرار دارد که ارزان ترین بنزین را در دنیا عرضه می کنند و شاید ریشه این مسئله در عدم اجرای درست قانون هدفمندی یارانه ها بوده باشد که آن را به کلاف سردرگمی برای اقتصاد ایران بدل کرده است.

با این همه، به رغم همه اتفاقات خوب و مثبتی که در نخستین لایحه بودجه دولت دوازدهم اتفاق افتاده است و آن را به تعبیر رئیس جمهور از بودجه سال های گذشته متفاوت می کند، اما برخی اقتصاددانان معتقدند که اصلاح ساختاری در بودجه سال آینده دیده نمی شود؛ از جمله فرشاد مومنی استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است در نخستین بودجه دولت دوازدهم، سیاست گذاری هایی به نفع غیرمولدها در اقتصاد ایران وجود دارد که این امر تورم زاست و معیشت مردم را تهدید می کند. همچنین محمدمهدی بهکیش، اقتصاددان بر این باور است که لایحه بودجه سال آینده زمینه های لازم برای ایجاد رقابت در اقتصاد ایران را به وجود نیاورده است و این بودجه به طور کلی، به سمت اصلاح ساختاری حرکت نکرده است.

سیاست های تورم زا در بودجه 97

فرشاد مومنی، اقتصاددان نهادگرا و استاد دانشگاه علامه طباطبایی درباره بودجه سال آینده معتقد است دولت دوازدهم در بودجه سال 97، سیاست گذاری هایی به نفع غیرمولدها در اقتصاد ایران دارد که این امر تورم زاست و معیشت مردم را تهدید می کند.

مومنی ازجمله اقتصاددانان نهادگرایی است که در تقابل با اقتصاددانان بازار آزاد ایستاده اند. در حقیقت، نهادگرایان طیفی از اقتصاددانان هستند که عموما در دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی تدریس می کنند و تعلق خاطرشان به سیاستگذاری های دولت زمان جنگ است. آنها نقش دولت در اقتصاد را همانند اقتصاددانان معتقد به بازار آزاد به کلی انکار نمی کنند و از همین رو به چپ گرایی در اقتصاد متهم می شوند. در یک کلام، نهادگرایان کلیت اقتصاد را تابع بازار نمی دانند و بر نقش نهادها در مدیریت اقتصاد تأکید می کنند.

مومنی در نشست پنجشنبه های مؤسسه «مطالعات دین و اقتصاد» که هفته گذشته به موضوع نسبت «تامین اجتماعی و توسعه اقتصادی؛ تعامل ها و تقابل ها» اختصاص داشت، به آسیب شناسی نظام تصمیم گیری های اساسی در کشور پرداخت و سپس به ارزیابی نخستین بودجه دولت دوازدهم نشست.

او گفت: واقعیت این است که غفلت از ملاحظات سطح توسعه و دل بستن به رویه های کوته نگرانه و سلطه غیرمتعارف روزمرگی، کشور را دستخوش آسیب های بسیاری می کند. در شرایط کنونی باید توجه نظام تصمیم گیری را به این نکته جلب کنیم که اگر نتواند طبق موازین علمی یک صورت بندی دقیق از مسائل کشور کند، امکان برون رفت از هیچ یک از چالش ها محقق نمی شود و مرتبا باید شاهد گسترش چالش ها باشیم.

مومنی ادامه داد: از سال 68 تا امروز به صورت بی وفقه شاهد مسئولیت گریزی نظام واری از مسئولیت های نهادهای قدرت بودیم. این امر به ویژه در مسئله تغذیه و آموزش های کلیدی با عریانی شدیدتری قابل توجه است. شما نسبت هزینه ای را که دولت برای آموزش و بهداشت می کند بررسی کنید، می بینید که تقریباً نصف میانگین جهانی است. وقتی به امور اجتماعی  توجه کافی نمی شود، طبیعتا سرمایه های انسانی و فیزیکی هم کارکرد خود را از دست می دهند.

استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی گفت: از این رو می بینید که با وجود اینکه مردم در واکنش به سهل انگاری دولت خود بخش اعظم هزینه های تحصیل فرزندان را به عهده گرفتند و کمابیش اقتداری در فرآیند انباشت سرمایه انسانی رخ نداده ولی این انباشت سرمایه انسانی قادر نیست منشا خلق ارزش افزوده شود، زیرا مناسباتی وجود دارد که به موجب آن فعالیت های تولیدی مقهور فعالیت های غیر مولد شده است و ادامه این وضعیت هزینه های جبران ناپذیری دارد.

این اقتصاددان گریزی به تئوری ها و نظریات اقتصادی زد و ادامه داد: وقتی به آثار بسیاری از متفکران اقتصاد اجتماعی از جمله اینگلهارت رجوع می کنیم، می بینیم این اعتقاد وجود دارد که تفکیک وجوه مختلف حیات جمعی یک تفکیک دقیق و حقیقی نیست و جنبه اعتباری دارد و وقتی امنیت اجتماعی را به دلیل سهل انگاری ها متزلزل می کنیم با بحران اندیشه ای و فرهنگی روبه رو می شویم و هنجارها و ارزش ها تحت تأثیر این خطای راهبردی قرار می گیرند و به این ترتیب، اوضاع و احوال آسیب های اجتماعی به مراتب شکننده تر از اوضاع اقتصادی می شود.

مومنی گفت: نقطه عزیمت درست دولت را باید از تقویت چسب اجتماعی شروع کرد و یکی از مهم ترین این بخش ها هم نظام تأمین  اجتماعی است که برای مردم احساس امنیت کنند. متأسفانه این بخش اکنون دچار بحران است ولی آشفتگی فکری حاکم بر سیستم تصمیم گیری نیز تاکنون موفق به چاره اندیشی مناسب برای آنها نشده است و بعضاً دیده شده که بر آتش بحران، نفت ریخته می شود.

او سپس به ارزیابی نقاط قوت و ضعف لایحه بودجه سال آینده رسید و افزود: در جهت گیری های لایحه بودجه سال ۱۳۹۷ می بینیم که دولت دوازدهم همواره به درستی دولت قبل را نقد می کرد که در دوره  وفور درآمد نفتی، هزینه های دولت عموما خصلت توزیع رانت داشته و نسبت اندکی با مصالح توسعه ملی وجود داشته است، اما این دولت هم بازنگری اساسی در هزینه های غیرضروری مبتنی بر رانت انجام نداده و در عوض کالاهایی را که اختیار دارد گران می کند.

مومنی در پایان، درباره جهت گیری  لایحه بودجه سال آینده هشدار داد: باید به دولت و همچنین مجلس هشدار داد که در کنار همه آفت هایی که سیاست های تورم زا برای اقتصاد ایران دارد، از بودجه مشخص است که سیاست گذاری بودجه ای فریب غیرمولدها را خورده است و سیاست های تورم زا چه از طریق قیمت ارز و بنزین و دیگر موارد که به قصد رفع بحران از غیر مولدهاست، به بهای تشدید بحران معیشت مردم تمام می شود.

بودجه 97 به سمت اصلاح ساختار حرکت نکرده است

همچنین محمدمهدی بهکیش نیز درباره ارزیابی  لایحه بودجه سال 97 معتقد است که اقتصاد ایران باید به سمت رقابتی تر شدن برود؛ چراکه منافعی که رقابتی تر شدن در اقتصاد ایجاد می کند، هزاران خواهد بود و یکی از منافعی که شاید مهم تر از خودش باشد، مبارزه با فساد است و وقتی رقابت در اقتصاد ایجاد شود، فساد کاهش پیدا می کند؛ البته نه اینکه کلاً فساد از بین برود، ولی به صورت جدی کاهش پیدا می کند. این درحالی است که رقابتی شدن نیز پیش نیازهایی دارد که شامل واقعی شدن نرخ ارز و قیمت کالاهای مختلف به خصوص کالاهای حوزه انرژی است.

این اقتصاددانان در گفت وگو با اتاق تهران درباره اینکه آیا در لایحه بودجه سال 97 به رقابتی تر شدن اقتصاد توجهی شده است یا نه، گفت: خیر، در لایحه امسال دوباره دونرخی بودن قیمت ارز را می بینیم که پابرجا باقی مانده و تک نرخی و واقعی سازی نرخ ارز دیده نشده و سؤال این است که چرا به قول های داده شده عمل نمی شود؟ و چرا ارز حتک نرخی نمی شود؟ چرا اقدامی برای حذف زمینه فساد انجام نمی دهند؟ از طرف دیگر، به تعرفه ها نگاهی بیندازید؛ چرا در دنیایی که تعرفه در همه جا 2 یا 3 درصد است دولت تعرفه را روی 150درصد می برد که با موارد جنبی غیرتعرفه ای آن بالای 200 درصد می شود، تازه اعلام می کنیم که می خواهیم عضو سازمان تجارت جهانی هم شویم!

به اعتقاد من، با این تصمیم گیری ها دولت خودش زمینه ایجاد فساد را بیشتر می کند. بنابراین تصور می کنم که با توجه به همین دو سه نمونه ای که مثال زدم، حداقل از این جهت بودجه به سمت اصلاح ساختار حرکت نمی کند. علاوه بر این، آقای رئیس جمهور اعلام کردند که بودجه انقباضی است، اما سؤال من این است که چرا اصلاً باید بودجه انقباضی باشد؟ چرا درآمد نفت در بودجه امسال 10درصد کمتر از بودجه سال گذشته دیده شده است؟ علت آن چیست؟ آیا قیمت قرار است کاهش پیدا کند؟ آیا مقدار صادرات قرار است کاهش پیدا کند؟

بهکیش ادامه داد: رئیس جمهور در جلسه ارائه بودجه یکی از ویژگی های مهم و بزرگ لایحه امسال را اشتغال زایی اعلام کردند و گفتند که اجرای لایحه می تواند بخشی از مشکل بیکاری را در کشور حل کند، ولی سؤال این است که چگونه دولت می تواند اشتغال زایی فراگیر را به نتیجه برساند، زمانی که سرمایه گذاری در کشور نمی تواند صورت گیرد؛ آنچه عملاً در بودجه های عمرانی هزینه می شود تنها در حد نگهداری سرمایه هایی است که داریم، هیچ سرمایه گذاری جدیدی صورت نگرفته و امسال هم نخواهد گرفت؛ طرح های نیمه تمام به جای خودشان باقی است و بودجه ای که در لایحه تدوین کرده اند، همه اش تحقق پیدا نخواهد کرد و این را می توان از همین حالا براساس تجربه سال های گذشته گفت.

به این ترتیب، بودجه عملیاتی نیست. زمانی که نه بخش خصوصی تشویق به سرمایه گذاری می شود و نه دولت منابعی در اختیار دارد، سؤال این است که چگونه قرار است اشتغال فراگیر رخ دهد؟ از طرف دیگر هم می بینیم که صادرات کالا و خدمات غیرنفتی هر سال در حال کاهش است و در این شرایط، شغل جدید که ایجاد نمی شود هیچ، متأسفانه ما شاهد رشد بیکاری هم خواهیم بود و چالش مهاجرت جوانان و نخبگان از کشور بیشتر می شود.

ارتباط با نویسنده: ivankaramazof@yahoo.com