چالش های استارت آپی ایران

با گذشت حدود یک دهه از ظهور نخستین شرکت های استارت آپی در کشور و در حالی که ایران از پیشگامان استارت آپی خاورمیانه بوده، اما به دلایل اقتصادی ناشی از تحریم و قطع دسترسی به بازارهای جهانی به نظر می رسد که از قطار نوآوری منطقه پیاده شده ایم. طبق گزارش استاتیستا در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا ۱۶ یونیکورن حضور دارند و جذب سرمایه بسیار راحت تر از قبل شده است، اما اکوسیستم استارت آپی ایران که سال ها قبل از همسایگان شروع به رشد کرده به دلایل ساختاری از کشورهای منطقه عقب مانده است؛ به طوری که با وجود رشد فضای استارت آپی در این سال ها اما هیچ استارت آپ ایرانی هنوز نتوانسته به ارزش یک میلیارد دلار برسد و به اصطلاح یونیکورن (تک شاخ) شود. به نظر می رسد مشکلات اقتصادی ایران (تحریم و عدم دسترسی به بازار جهانی) در این سال ها به استارت آپ ها هم تسری پیدا کرده است.

گزارش برنامه توسعه سازمان ملل درباره اکوسیستم نوآوری ایران نشان می دهد که 56 درصد استارت آپ های ایرانی بزرگترین چالش خود را پیچیدگی و تعدد مقررات دولتی و ۴۰ درصد مشکلات جذب سرمایه می دانند. در واقع، با وجود پتانسیل های بالقوه اکوسیستم نوآوری ایران اما تحریم های خارجی، قوانین و مقررات داخلی و حمایت های ناکارآمد دولتی، بزرگترین مانع پیش روی آینده جریان نوآوری در کشورمان است. برآیند گزارش سازمان ملل نشان می دهد که هرچند رشد اقتصاد دیجیتال در فضای رکود اقتصادی سال های اخیر ادامه پیدا کرده، اما نسبت به میانگین جهانی بسیار پایین تر است. همچنین با وجود حمایت های دولتی از جریان استارت آپی اما همچنان مهمترین موانع رشد جریان نوآوری، همین سیاست ها و مقررات دولتی است.

نگاهی به موج های استارت آپی کشور

گزارش برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) درباره اکوسیستم نوآوری ایران منتشر شد. برنامه توسعه سازمان ملل در این گزارش بر سرمایه گذاری در حوزه تحقیق و توسعه توسط دولت و بخش خصوصی تمرکز کرده و می گوید که طی پنج سال اکوسیستم نوآوری نقش مهمی در ساخت اقتصاد دیجیتال در کشور داشته است. به طوری که در یک دهه گذشته اقتصاد دیجیتال ایران رشد قابل توجهی را نشان داده و سهم اقتصاد دیجیتال از درآمد ناخالص داخلی (GDP) به 6.9 درصد در سال ۲۰۲۰ رسیده است. هرچند که این رشد براساس گزارش برنامه توسعه سازمان ملل، بالاتر از سایر بخش های اقتصادی ایران بوده اما از متوسط رشد اقتصاد جهانی بسیار پایین تر است. این گزارش همچنین به رشد ۲ درصدی سهم خرده فروشی آنلاین از کل تراکنش ها اشاره می کند که در سال ۲۰۲۰ به 3.2 درصد رسیده است. با این حال سهم خرده فروشی آنلاین در ایران بسیار کمتر از کشورهایی چون ترکیه (8.8 درصد)، آمریکا (14.5 درصد) و چین (44.8 درصد) بوده است.

براساس گزارش UNDP، هرچند نخستین انکوباتورها (پارک های فناوری) از سال ۲۰۰۰ میلادی در ایران شکل گرفتند، اما نخستین موج استارت آپ ها بعد از سال ۲۰۱۲ و به لطف برخی برنامه های دانشگاهی، افراد کارآفرین و تحصیلکرده خارج از کشور شکل گرفت. هرچند این موج دیرتر از برخی کشورها نظیر هند به راه افتاد، اما خیلی سریع در ایران فراگیر شد و افراد دانشگاهی، دانشجویان، کارآفرینان و حتی سرمایه گذاران محلی و بین المللی را به سمت خود جذب کرد. از سال ۲۰۱۴ با سرمایه گذاری بخش های خصوصی و دولتی حدود ۱۵۰ استارت آپ در کشور ایجاد شد و در سال بعد این موج با رشد گسترده تری باعث ایجاد ۴۰۰ استارت آپ فقط در تهران شد.

موج دوم استارت آپی ایران نیز پس از سال ۲۰۱۶ شکل گرفت؛ جایی که استارت آپ هایی در حوزه فین تک، فناوری های بیمه و تلویزیون های اینترنتی به سرعت گسترش یافتند، اما در سال ۲۰۱۸ با خروج آمریکا از برجام، اقتصاد ایران دچار مشکلات گسترده ای شد که این موضوع فضای اکوسیستم نوآوری را هم دربر گرفت. از سال ۲۰۱۸ تاکنون جریان نوآوری در ایران با افت قابل توجه سرمایه گذاری داخلی و خارجی مواجه شده است. بین سال های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ دو نهاد معاونت علمی ریاست جمهوری و وزارت ارتباطات با ایجاد سازوکارهای مختلف به پشتیبانی از استارت آپ ها پرداختند. نهادهای دولتی با ایجاد راهکارهایی چون «شرکت های دانش بنیان» و حمایت های مالیاتی از کارآفرینان و شرکت های سرمایه گذاری جسورانه تلاش کردند که از این فضای ایجادشده حمایت کنند. حمایت های مستقیم دولت (شامل وام و سرمایه گذاری) به خصوص از سال ۲۰۱۹ به بعد از استارت آپ ها ادامه یافته است.

چرخه عمر استارت آپ های ایرانی

این گزارش همچنین وضعیت سنی و تحصیلی کارآفرینان و بنیان گذاران استارت آپ های ایرانی را بررسی کرده است که براساس آن، بیشترین سهم (33.1 درصد) از آن کارآفرینان ۲۰ تا ۲۵ ساله و پس از آن، کارآفرینان ۲۵ تا ۳۰ ساله (29.4 درصد) است. همچنین 40.6 درصد بنیان گذاران استارت آپ های ایرانی دیپلم و 40.1 درصد لیسانس دارند و تنها 12.1 درصد کارآفرینان ایرانی دارای مدرک دکترا هستند. این گزارش همچنین نشان می دهد که 39.5 درصد از استارت آپ های ایرانی در مرحله رشد و سوددهی هستند و 36.3 درصد در مرحله ورود به بازار قرار دارند. از سوی دیگر، چرخه عمر استارت آپ های ایرانی نشان می دهد که بخش عمده استارت آپ های ایرانی (46.4 درصد) یک تا سه سال عمر دارند و ۱۹ درصد بین ۶ تا ۱۲ ماه و تنها کمتر از 14.4 درصد از استارت آپ های ایرانی بیش از سه سال عمر دارند.

طبق نظرسنجی انجام شده در گزارش توسعه سازمان ملل، یکی از مهمترین چالش های جریان نوآوری در ایران، قوانین و مقررات و سیاست های دولتی است. چنانکه 56.2 درصد استارت آپ ها بزرگترین چالش رشد خود را در پیچیدگی و تعدد قوانین و مقررات دولتی و 40.3 درصد در جذب سرمایه می دانند. همچنین 75.8 درصد استارت آپ های ایرانی در پاسخ به این پرسش که چقدر از حمایت های دولتی استفاده کرده اند، گفته اند که هیچ حمایتی دریافت نکرده اند، 15.3 درصد از مزایای دانش بنیان و 5.8 درصد از حمایت های مالی و 4.6 درصد از معافیت های مالیاتی استفاده کرده اند.

این گزارش می گوید که 19.4 درصد استارت آپ های ایرانی در حوزه تجارت الکترونیکی و مارکت پلیس، 7.2 درصد در حوزه آموزش های تکنولوژی، 5.9 درصد در زمینه توریسم، 5.4 درصد در زمینه رسانه، ۵ درصد در حوزه فین تک و 4.7 درصد در زمینه راهکارهای اپلیکیشن و وب فعالیت دارند. همچنین ۴ درصد در زمینه تبلیغات دیجیتال، 3.4 درصد در زمینه کشاورزی، 2.4 درصد در زمینه مسکن و ۲ درصد در زمینه تلویزیون های اینترنتی هستند.

در پایان این گزارش همچنین به بازخورد تحریم ها بر اکوسیستم نوآوری ایران اشاره شده است. با اینکه قطع ارتباط با جریان رقابتی جهانی، این باور را در برخی بازیگران این عرصه به وجود آورده که استارت آپ های ایرانی فرصت آماده سازی بیشتری برای زمان گشایش های سیاسی و اقتصادی خواهند داشت، اما ساخت نسخه های محلی از ایده ها و کسب وکارهای موفق بین المللی، چیزی است که به نوشته این گزارش باعث شده استارت آپ های ایرانی در داخل مرزها بی رقیب باشند. در همین حال، تحریم ها موانعی هم پیش روی کارآفرینان ایرانی گذاشته و آن کاهش قابل توجه میزان سرمایه گذاری در این عرصه است.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com