گفت وگوی «فرصت امروز» با استاد جواد شفایی، هنرمند گره چینی روی چوب / چین وشکن های گره های چوبی

گفت وگوی هنری این هفته در حوالی امیرآباد شمالی برگزار  شد؛ خانه ای واقع در کوچه ای دنج و خلوت درست روبه روی کوی دانشگاه. بعد از ورود به ساختمان و رفتن به طبقه چهارم، کسی برای استقبال جلوی پیشگاه حاضر نشد.

طرف گفت وگو در بستر بیماری بود و به برنامه دیالیزی که روز بعد باید انجام می داد، فکر می کرد. استاد گره کار در چینش گره های زندگی مانده بود و فارغ از دورنمایی 50 ساله به سختی در رختخواب جابه جا می شد. در میان هنرمندان گره چین، کار استاد جواد شفایی منحصر به فرد است.

جواد شفایی متولد 1321 کاشان است. بعد از دوران ابتدایی و تحصیل به این کار مشغول بوده و بیش از 50 سال سابقه کار حرفه ای هنری دارد. دارای نشان درجه یک هنری است و ساخته هایش زینت بخش اماکن و بناهای قدیمی سراسر کشور است.

شفایی در نمایشگاه های متعددی شرکت کرده و کلی جایزه، لوح سپاس و تقدیرنامه گرفته است. شفایی سه سال است که به خاطر بیماری کلیوی، دست از کار کشیده و خانه نشین شده است، اما امید وی را سرپا نگه داشته و با لذت و غرور از یک عمر فعالیت هنری اش می گوید. «فرصت امروز» با این هنرمند پیشکسوت ناخوش احوال به گفت وگو نشسته است.

هنر گره چینی یکی از اصیل ترین هنرهای ایرانی است که از دیرباز در ایران بوده و در آثار تاریخی کشورمان به خوبی مشاهده می شود و جزو عناصر مهم آثار فرهنگی – هنری کشور به شمار می آید.

گره چینی یکی از شاخه های هنر معماری و کاشی کاری سنتی است که اساتید این هنر، از کنار هم چیدن آلات و قطعات مختلف براساس طرح مدنظر خود با استفاده از کاشی، آجر یا سایر مواد نقش های هندسی تزیینی درست می کنند.

البته هنر گره چینی فقط در معماری رواج ندارد و یکی از زیرشاخه های صنایع چوب هم است. هنر گره چینی هنری زیبا و اصیل است که به دلیل زحمت زیاد هزینه زیادی هم دربر دارد و می توان نمونه های این هنر را که روی چوب انجام گرفته در اماکن متبرکه مانند آستان قدس رضوی یا حرم شاه عبدالعظیم مشاهده کرد.

گره چینی یا گره سازی روی گچ از زمان های قدیم در ایران متداول بوده است و اوج این هنر به دوره اسلامی بازمی گردد. قدیمی ترین گره که در ایران مشاهده شده به پایه های ستون های تخت جمشید بازمی گردد که ایرانیان با سنگ و اتصالات فلزی گره را در هم کار می کردند.

گره سازی روی چوب و منبت به دلیل از بین رفتن چوب و فرسودگی چوب به نسبت سنگ در گذشته، کمتر دیده شده است، اما گره مشبک روی چوب یکی از شاخه های وسیع این رشته به حساب می آید.

پرسابقه و پرکاربرد

استاد شفایی با همان نامساعدی در احوالاتش به سختی در مورد این هنر توضیحاتی می دهد: گره سازی بخشی از هنر معماری اسلامی است و قدمتی هزار ساله دارد که انواع مختلف آن در هنرهای منبت کاری، کاشی کاری، گچ بری، خاتم کاری، آجرکاری، آینه کاری، سنگ کاری و درکارهای نجاری از قبیل آلت بندی نرده ها، در و پنجره ها، دکورهای چوبی و منبت کاری منبرها و در آهنگری نیز به همین ترتیب مورد استفاده قرار می گیرد.

گره چینی در گذشته به خاطر خاص بودنش در نحوه استفاده از آن خیلی بین مردم عادی طرفدار نداشت چون هم هنر گران قیمتی به حساب می آمد و هم اینکه مخصوص تزئین و آراستن منازل اعیان و اشراف، کاخ ها و خانه های لوکس قدیمی بود. طبیعی به نظر می رسید که این فعالیت هنری خیلی مورد توجه عامه مردم نباشد ولی در حد معمول و به اندازه خودش تقاضا برای کار داشت. با ورود آهن و فلزات در کار ساخت و ساز منازل و نماسازی، مردم که خیلی با این هنر آشنا نبودند به کل آن را فراموش کردند و کمتر سراغی از آن می گرفتند.

در حالت کلی گره سازی به تزییناتی گفته می شود که به صورت هنری و با قواعد مشخص رسم می شود و در بسیاری از مکان ها می توان از آن استفاده کرد. در سر درها، کتیبه ها، پنجره ها، طاق ها گره را با آجر، گچ، کاشی، آینه و… می توان ساخت. هنر گره چینی برمبنای طرح های هندسی است که به صورت سینه به سینه توسط استادان هر زمان از نسلی به نسل دیگر میان استاد و شاگرد یا بهتر بگوییم پدر به فرزند منتقل شده و ظرایف آن پنهان مانده است. البته قواعد کلی حفظ شده است و همگی آنها از یک نوع قرینه سازی حکایت می کند.

هنر گره چینی از هنرهای دیرینه در صنایع چوبی است که در آن از کنار هم قرار دادن تکه‏های کوچک چوب یا همان آلت‏های نقوش گره‏های سنتی و هندسی نمایان می شود. از هنر گره چینی یا گره سازی در مساجد، اماکن مذهبی، منازل شخصی‏، دانشگاه ها، پنجره ها، ارسی ها، درهای ورودی داخل، نرده ها، منبرها و سقف های چوبی استفاده می شود.

کار و فعالیت

شفایی در مورد علاقه مندی اش به این پیشه هنری و ادامه آن به مدت طولانی می گوید: پدربزرگ و دایی ام از سرآمدان این حرفه در کاشان بودند. من پیش این دو نفر بود که به این سمت کشیده شدم. بعد از دوره ابتدایی کارم را شروع کردم و به طور استاد – شاگردی این هنر را آموختم. از همان سنین پایین گروهی را که داشتیم برای تعمیر، بازسازی و ترمیم بعضی از اماکن و خانه ها در کاشان می خواستند.

کم کم دامنه کار بیشتر شد و برای کارهای دیگر و سخت تر به تهران و سایر شهرها می رفتیم. خوب یادم هست که نخستین کارم در تهران ترمیم و بازسازی خانه قوام السلطنه بود که آن را خریده بودند تا موزه درست کنند.بعد از آن تعداد زیادی از مساجد، امام زاده ها و سایر بناهای قدیمی برای کار به ما سپرده شد.مثل مرمت و بازسازی شمس العماره، کاخ گلستان، موزه مردم شناسی، مسجد قنبرعلی خان، حسینیه امینی قزوین که خانه ای اعیانی بود و مالکش آن را وقف کرده بود.

بعد از آن و بعد از انقلاب بیشتر کار ما مربوط به خانه هایی می شد که سازمان میراث فرهنگی به ما معرفی می کرد یا مساجد و اماکنی که حال و هوای مذهبی داشت، مثل مسجد جامع شهرک غرب که زیر نظر دایی ام استاد علی محمد کارگر فعالیت می کردیم. البته خودم در خلال این سال ها در استخدام این سازمان و از روند فعالیت های هنری باخبر بودم. الان هم بازنشسته سازمان هستم.

استاد جواد در مورد شیوه کاری اش می گوید: من فقط روی چوب کار می کردم و فرصت نمی کردم جنبه های دیگر این هنر را تجربه کنم. از سال 1346 کارهای سنگین و فاخر را شروع کردم و تا همین 7- 6 سال پیش که سلامت بودم کار می کردم. الان سه سال است که وضعیت جسمی ام افت کرده و در رختخواب دراز به دراز افتاده ام. یک کارگاه در کاشان دایر کرده ایم که فعال است و پسرم آنجا را می گرداند. فعالیت کارگاه مربوط به انواع هنرهای چوبی است و فقط مختص منبت نیست و حدود 12-10 نفر پرسنل دارد.

ماندگاری

شفایی در مورد فراگیری این رشته هنری در سطح کشور و میزان استقبال مردم می افزاید: استادکارهای این هنر انگشت شمارند و تا جایی که می دانم، کم کار هستند. مردم خیلی آگاه نیستند و سبک زندگی آپارتمانی سنخیتی با این هنر ندارد. ولی در کاشان همچنان خواهان دارد و بعضی از خانه های قدیمی را بازسازی و ترمیم می کنند.

این کار ریزه کاری زیاد دارد و قابل تلفیق با هنرهای دیگر است که ترکیب های زیبا و چشم نوازی را به وجود می آورد. یادم هست یک مهندس ایتالیایی آمده بود سر یکی از پروژه های ما که گره کاری با شیشه بود؛ از کارهایی که انجام می شد و فرم و طرح های موجود به وجد آمده بود و تعبیر زیبایی به کار برد که هنوز برایم خوشایند است. او گفت: این نما یک قالی روشن است. منظورش این بود که شیشه های بین کار مانند گل های قالی طراحی و جانمایی شده بود.

گره  چینی سازی در بیشتر درهای ورودی ایرانی به چشم می خورد که بیشتر با چوب و تلفیقی از آجر و کاشی در بناهای قدیمی کار شده است. اماکن متبرکه و مقابر افراد سرشناس از این هنر بهره مند شده و نمونه های قابل توجهی کار شده است.

مثلاً صندوق تابوت شاه اسماعیل در اردبیل واقعاً کم نظیر است که گره چینی و منبت با هم کار شده است. یا در عراق کارهای زیبا و فاخر روی قبور ائمه معصومین فراوان است. صندوق ضریح امام حسین (ع) گره خوبی دارد و منبت خوبی روی آن پیاده شده که بسیار زیباست و نظیر ندارد.

این هنر قابلیت زیادی در طراحی و ایجاد فرم های جدید دارد. شیشه های رنگی، انواع کارهای چوبی مانند منبت، معرق، مشبک، خاتم کاری با گره سازی پیوند نزدیک دارند. پس می توان کارگاه های هنری برپا کرد و عده زیادی را به کار گرفت. الان کشورهای عربی مدام درخواست می دهند که کارهای ایرانی آنجا هم برود و اجرا شود. ماده اصلی این کار هم چوب است که بیشتر از چوب درخت گردو به خاطر مرغوبیت و دوام بالا، استفاده می شود. مثلاً کاخ گلستان و مرمر را با چوب گردو کار کرده ایم.

فعالیت های دیگر

استاد جواد غیر  از کارهای اجرایی، دستی به پژوهش و تحقیق داشته و برای تدوین مکتوب آثار گره کاری، دست به قلم هم شده است. دو مجلد به نام هنر گره کاری و درودگری را به چاپ رسانده و جلد سومش را هم تقریباً به انتها رسانده است، که به خاطر بیماری و دیالیز، کار چاپ آن عقب افتاده است.

همچنین استاد شفایی در دو نمایشگاه خارجی در پاکستان و مراکش شرکت کرده است. همسر استاد در مورد وضعیت جسمی وی می گوید: ایشان چند سالی می شود که ناخوش احوال است و شرایط جسمی مناسبی ندارد. در این مدت هیچ کسی از مسئولان فرهنگی و حتی سازمان میراث فرهنگی سراغی از این هنرمند برجسته نگرفته که عمرش را برای ماندگاری هنر این مملکت سپری کرده است. ایشان مشکل کلیوی دارند و باید سه رو ز در هفته دیالیز شوند.

خودش که قادر به حرکت نیست و به سختی این انتقال به بیمارستان صورت می گیرد. حدود یک ماه است که از طرف شهرداری یک دستگاه ون برای رفتن به بیمارستان اختصاص داده اند که تضمینی ندارد که برای امروز سرویس داشته باشند! تازه هزینه اش را هم می گیرند. برای کسی که عمرش را به خدمت رسانی به هنر این سرزمین گذرانده، مناسب نیست که به هیچ عنوان حمایتی از او نشود.

ارتباط با نویسنده: ali_elmi1361@yahoo.com